O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti

1.2.Mog'ullar imperiyasiga asos solinishi
XII asr oxiri XIII asr boshlarida mo’g’ul urug’ boshliqlari orasida ichki kurashlar avj oldi. Bu kurashlarda Temuchin ismli baxodir g’olib chiqib, 1204-1205 yillarda ko’chmanchi chorvador urug’larni siyosiy jixatdan birlashtirishga muvaffaq bo’ldi. 1206 yilda u Onon daryosining yuqori qismida qurultoy chaqirdi. Bu qurultoyda Temuchinga Chingizxon unvoni berildi, ya’ni kuchli, qattiq, shiddatli dengizdek xon ma’nosini bildirgan. Ana shu tariqa Temuchin ko’p sonli jangari kabilalar saltanatining kuchli xukmdoriga aylandi. Bu saltanat qudratining o’zagini Chingizxon yurgizgan qattiqqo’l va xuquqiy jixatdan asoslangan, markazlashgan siyosat tashkil etdi. Diniy va ijtimoiy faoliyatning barcha soxalarini o’z ichiga olgan bu xuquqiy siyosat 1206 yildagi qurultoyda qabul qilingan "Yaso" qonunida asoslab berilgan edi. Taqidlash joizki, "Yaso" ko’p yillik xayot tajribasi, qabila va urug’larning urfu-odati, an’anasi, o’zini oqlagan udumlar asosida tuzilgan edi. Mintaqa tarixida dastlab xuquqiy xujjat bo’lganligi bois "Yaso" moxiyatiga bir oz to’xtalmoq lozim. Unda: - xonning vazifalari va xuquqlari belgilangan. Xattoki ulug’ xon o’z burchini to’liq bajarmasa, uni xokimiyatdan chetlashtirish fikri ham aks ettirilgan; - qo’shinni tashkil etish tamoyillari yoritilgan. (o’n, yuz, ming, tuman...) tizimi uzoq asrlar davomida qator mamlakatlarda qo’llanilgan. O’ziga xos holat shundaki, qo’shinga davlatning hech qanday mablag’ xarajati ko’zda tutilmagan bo’lib, har qaysi jangchi o’z ovqati, quroli, zarur buyum va anjomlari uchun o’zi qayg’urishi kerak bo’lgan. Ya’ni yashash va kurash mezoni olinadigan o’ljaga bog’liq qilib qo’yilgan, xayotiy zarurat darajasiga ko’tarilgan edi. Jang uslubi oddiy, yoppasiga, birvaraqayiga xujumga o’tishga asoslangan bo’lib, qo’rqoqlik, sotqinlik qattiq jazoga tortilar edi; - jazo choralari aks ettirilgan. Suvni yoki sutni ataylab to’qib yuborish dasht sharoitida qechirilmas jinoyat sifatida qoralanar edi. O’g’rilik, ochiq talon-tarojlik razil odat sanalar, o’g’irlangan mol to’qqiz barobar miqdorida o’ndirib olinardi; - ayollar xuquqlari ta’qidlangan. Xususan, urush sharoitida avlodlar kelajagini ta’minlash sifatida baxolangan ayollarning o’z eriga xiyonati qonun tomonidan kechirilgan. "Yaso" qoidalarini xamma bajarishi shart emasdi. Mamlakat oldidagi buyuk xizmatlari uchun shaxsan Chingizxon marxamatiga erishib "tarxon" unvoniga ega amaldorlar uni xatto 9 marta buzishlari mumkin bo’lgan. Birinchi qurultoydayok bir necha kishi ana shunday unvonga ega bo’lishi bu davlatning naqadar tabaqalanganligini ko’rsatadi. "Yaso"ning e’lon qilinishi Chingizxonning mutloq xukmdorligini, o’ta qattiq intizomli va kuchli xarbiylashgan mamlakatning yuzaga kelganligini isbotlaydi. Iqir-chiqirlarigacha mukammal ishlab chiqilgan va xarakatga keltirilgan bu ulkan "mashina" o’zga davlatlar uchun jiddiy xavf edi. Chingizxon qo’shinlari turli qismga bo’lingan edi. O’n jangchiga bir boshliq-o’nboshi, yuzboshi, mingboshi va tumanboshilar qo’yilgan. Davlat unvonlari va mansablar-ulug’, o’rta va kichik xokimlar dorugalar, oliy va quyi xokimlardan iborat bo’lgan. Chingizxon davlatining poytaxti Qoraqurum edi. Yozuv va o’qishdan bexabar bo’lgan xon bu boradagi davlat ishlarida uyg’urlar va savdogarlar xizmatidan keng foydalanar edi. Chingizxon 1207 yilda o’z mamlakatining shimoliy erlarini, 1207-1208 yillarda Enisoy daryosi xavzasini, 1211-1215 yillarda Xitoyni egalladi. Ayniqsa Sin sulolasining qulatilishi va uning natijasida erishilgan bexisob xarbiy o’lja va boylik, zamonaviy jang asboblari va uskunalar Chingizxon qo’shinini yangi yurishlarga ilxomlantirdi.Tarixni o‘rganuvchilar, albatta, Chingizxon va uning vorislari boshchiligidagi ko‘chmanchilar tomonidan barpo etilgan ulkan davlatga bag‘ishlangan bo‘limga duch kelishadi. Bugun bir hovuch cho'l xalqi qanday qilib yuqori rivojlangan mamlakatlarni mag'lub etishi, kuchli devorlar ortida yashiringan shaharlarni egallashi mumkinligini tasavvur qilish qiyin. lekin Mo'g'ullar imperiyasi mavjud edi va o'sha paytda ma'lum bo'lgan dunyoning yarmi unga bo'ysundi. U qanday davlat edi, uni kim boshqargan va nima uchun alohida edi?Mo'g'ullar imperiyasi dunyodagi eng yirik va eng qudratli imperiyalardan biri edi. Oʻrta Osiyoda XIII asr boshlarida moʻgʻul qabilalarining Temujinning mustahkam qoʻli ostida birlashishi tufayli vujudga kelgan. Hammani o'z irodasiga bo'ysundira oladigan hukmdorning ko'rinishidan tashqari, ko'chmanchilarning muvaffaqiyati ma'qullandi. iqlim sharoiti. Tarixchilarning fikricha, 11-12 asrlarda sharqiy dashtda yog'ingarchilik ko'p bo'lgan. Bu chorva mollari sonining ko‘payishi bilan birga aholi sonining tez ko‘payishiga olib keldi.Ammo XII asr oxiriga kelib ob-havo o'zgarib bormoqda: qurg'oqchilik yaylovlarning qisqarishiga olib keladi, bu esa ko'plab podalar va ortiqcha aholini boqa olmaydi. Cheklangan resurslar uchun shiddatli kurash, shuningdek, dehqonlarning o'troq qabilalari bosqinlari boshlanadi.Bu inson tarixga Chingizxon nomi bilan kirgan va u haqidagi afsonalar hamon hayollarni hayajonga solmoqda. Darhaqiqat, uning ismi Temujin bo‘lib, unda temir iroda, kuch-qudrat shahvati va qat’iyat bor edi. U qurultoyda, yaʼni 1206-yilda boʻlib oʻtgan moʻgʻul zodagonlarining qurultoyida “Buyuk xon” unvonini oldi. Yassa - bu hatto qonunlar emas, balki sarkardaning hikmatli so'zlari, uning hayotidan hikoyalar yozuvlari. Shunga qaramay, hamma ularga ergashishga majbur edi: oddiy mo'g'uldan tortib qo'mondonigacha.Temujinning bolaligi og'ir o'tdi: otasi Yesugei-bagatur vafotidan keyin u onasi va papaning ikkinchi xotini, bir necha aka-uka bilan o'ta qashshoqlikda yashadi. Ularning barcha chorva mollari olib ketildi, oila esa uylaridan haydab yuborildi. Vaqt o'tishi bilan Chingizxon shafqatsizlarcha huquqbuzarlar bilan kelishadi va dunyodagi eng katta imperiyaning hukmdoriga aylanadi.Chingizxonning bir qator muvaffaqiyatli yurishlaridan so'ng uning hayotida shakllana boshlagan Mo'g'ullar imperiyasi uning vorislari davrida hayratlanarli darajada bo'ldi. Yosh ko'chmanchilar davlati juda hayotiy edi va uning qo'shini haqiqatdan ham qo'rqmas va yengilmas edi. Qoʻshinning asosini ajdodlari boʻyicha birlashgan moʻgʻullar va bosib olingan qabilalar tashkil etgan. Birlik bir oila a'zolari, uy yoki qishloq a'zolari, so'ngra nola (klandan iborat), minglar va zulmat (10 000 jangchi) a'zolarini o'z ichiga olgan o'nlab hisoblangan. Asosiy kuch otliqlar edi.XIII asr boshlarida Xitoy va Hindistonning shimoliy qismlari, Oʻrta Osiyo va Koreya koʻchmanchilar hukmronligi ostida edi. Buryatlar, yokutlar, qirg'izlar va uyg'urlar qabilalari, Sibir va Kavkaz xalqlari ularga bo'ysundilar. Aholi darhol o'lpon bilan qoplangan va askarlar ko'p minglik armiyaning bir qismiga aylanishgan. Mo'g'ullar rivojlangan davlatlardan (ayniqsa, Xitoydan) o'zlarining ilmiy yutuqlari, texnikasi va diplomatiya fanini o'zlashtirdilar.Mo'g'ullar imperiyasining shakllanishi mantiqsiz va imkonsiz ko'rinadi. Keling, Chingizxon va uning safdoshlari armiyasining bunday yorqin muvaffaqiyati sabablarini topishga harakat qilaylik.Markaziy Osiyo davlatlari, Xitoy va Eron o'sha paytda og'ir kunlarni boshidan kechirayotgan edi. Feodal tarqoqlik ularni birlashtirib, bosqinchilarni qaytarishga to‘sqinlik qildi.Piyoda yurish uchun ajoyib tayyorgarlik. Chingizxon yaxshi strateg va taktik edi, bosqinchilik rejasini puxta o‘ylab topdi, razvedka ishlarini olib bordi, xalqlarni bir-biriga qarama-qarshi qo‘ydi va ichki nizolarni qo‘zg‘atdi, iloji bo‘lsa, yaqin odamlarni dushmanning asosiy harbiy postlariga joylashtirdi.Chingizxon katta dushman qo‘shini bilan ochiq jang qilishdan qochdi. U o'z kuchini tugatdi, alohida qismlarga hujum qildi, jangchilarini qadrladi.