O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti Geografiya ta’lim yo’nalishi 2-bosqich 202-guruh talabasi Razzoqova Ruhsoraning O’zbekiston geografiyasi fanidan tayyorlagan

1.2. Farg’ona viloyati iqlimining qishloq xo’jaligiga ta’siri.
Togʻlar halqasi bilan oʻralgan Fargʻona vodiysi Qirgʻiziston, Tojikiston va Oʻzbekistonning unumdor qoʻshilish joyi boʻlib, ularning har biri oʻz hududidagi etnik guruhlar anklavlari yashaydi1. Oʻzbekistonning Andijon, Namangan, Fargʻona tumanlari; Qirgʻizistonning Oʻsh, Jalolobod va Botkan tumanlari; va Tojikistonning Leninobodi mintaqani tashkil qiladi. Sovet Ittifoqi davrida, kollektivlashtirilgan qishloq xo'jaligi mintaqaga ulkan boylik olib kelganda, bu shtatlarni ajratuvchi yaxshi chegaralangan chegaralar ahamiyatsiz edi. Shunga qaramay, SSSR parchalanganidan beri o'sib borayotgan aholi2 tobora etnik tus olgan mojarolarda suv va yaylovlarning kamayishi uchun raqobatlashishga majbur bo'ldi. Atrof-muhitning yomonlashuvi, suv, transport va elektr infratuzilmasining yomonligi tufayli aholi o'sishi natijasida yuzaga kelgan tanqislik jamiyatlar o'rtasidagi ziddiyatni kuchaytirmoqda, hukumatning e'tiborni yomon boshqaruvdan chalg'itmoqchi bo'lgan ritorikasi bilan kuchaymoqda. Eng katta ta'sirni engish mexanizmlari bo'lmagan kichik fermerlar sezsa-da, bu hatto O'zbekistonning markazlashtirilgan paxta yetishtirishiga ham ta'sir ko'rsatmoqda, bu esa suv resurslari kamayib borayotgan sharoitda yanada barqaror bo'lib ko'rinmaydi. Yosh aholi o'rtasidagi yuqori ishsizlik va qashshoqlik darajasi avvallari Rossiyaga ommaviy migratsiya bilan kurashgan bo'lsa-da, rublning qadrsizlanishi va chet ellik ishchilar uchun cheklovlar tobora kuchayib borayotgani bu aholini mehnat bozoriga kirita olmaydigan yoki kirishni ta'minlay olmaydigan vatanga qaytishga olib keladi.
Pul o'tkazmalari an'anaviy tarzda chet ellik mehnat muhojirlari nafaqaga chiqqanda joylashadigan qishloq shaharlariga sarmoya qilingan. Ayni paytda, ularning katta oilalari ushbu daromadga bog'liq bo'lib, egalik yoki ijaraga olingan oilaviy erlarda fermer xo'jaliklari bo'ladi3. Shunga qaramay, bandlik yo'lidagi to'siqlar tobora ortib borayotgan teskari migratsiyani keltirib chiqarmoqda, bu orqali migrantlar yirik shaharlarning chekkasida joylashib, ushbu mintaqaviy kuch markazlarining xarakterini o'zgartirmoqda. Farg'ona vodiysi jamoalari yashaydigan norasmiy hududlarda kuzatuvchi va konservativ islomning qayta tiklanishi ushbu qarovsiz hududlarga xizmat ko'rsatuvchi islomiy xayriya tashkilotlarining ta'siri bilan birga rivojlanmoqda. Turli mafkuraviy sunniy shtammlar bilan bog'liq bo'lgan, ammo konservativ Pokiston Jamoat al-Tablig'iy va Saudiya vahhobiy maktablari hukmronlik qiladigan tashkilotlar zaif va mavjud bo'lmagan davlat yordami tufayli qoldirilgan bo'shliqqa qadam qo'ydi. Har qanday guruh radikallashuvni qo'llab-quvvatlayapti, deb da'vo qilish qiyin bo'lsa-da, xorijda radikallashgan ishchilar - bu juda keng tarqalgan hodisa - konservativ salafiy ritorika va hayot sifati yomonlashayotgan oilaviy tarmoqlar orasida xayrixohroq auditoriyani topishi mumkinligi haqida bahslashish mumkin. Bahsli chegara hududlarida etnik guruhlar o'rtasida resurslarning tengsiz taqsimlanishi va umumiy davlatning e'tiborsizligi post-kommunistik respublikalarda kuchayib borayotgan millatchilik tomonidan rag'batlantirilgan etnik zo'ravonliklarning avj olishida namoyon bo'lmoqda. Bu, ayniqsa, mintaqada tinch-totuv yashashning guvohi bo'lmagan, 2010 yil iyun to'qnashuvlari paytidagi zo'ravonliklarning ko'p qismini sodir etgan yosh avlod haqidagi tasavvurlarga ta'sir qildi.
Ammo mintaqadagi eng katta muammo - bu yuqorida aytib o'tilganlar kabi beqarorlikning boshqa omillarini kuchaytiradigan tabiiy ofatlar, sanoat ifloslanishi va iqlim o'zgarishi kabi murakkab ekologik xavfning potentsial jiddiy ta'siri. Farg‘ona vodiysining qishloq xo‘jaligi zilzilaga juda moyil bo‘lib, ular ko‘chki, qor ko‘chkisi va sel ko‘chkilariga sabab bo‘lishi mumkin. Iqlim o'zgarishi fasllarning vaqti va intensivligiga ta'sir qiluvchi mavsumiy tartibsizliklar va haroratning keskin o'zgarishiga olib keldi. Ko'proq konsentrlangan yog'ingarchilik muntazam va halokatli suv toshqinlarini keltirib chiqarmoqda, uning ta'siri haddan tashqari yaylovlar va eroziya natijasida yuzaga kelgan tuproq degradatsiyasi tufayli yomonlashdi. Atrof-muhit xavf-xatarining muntazam sur'atlari va qishloq xo'jaligidan tirikchilik qilayotganlarni davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanmasligi muammoni bartaraf etish mexanizmlariga sezilarli darajada salbiy ta'sir ko'rsatdi va bu hodisalardan keyin qishloq xo'jaligini qayta tiklash uchun davlat tomonidan yordam ko'rsatilmagani aholi jamg'armalarini tugatdi. Garchi xalqaro hamjamiyat tabiiy ofatlar xavfini kamaytirish (DRR) siyosati bo'yicha hukumat salohiyatini oshirish uchun katta mablag' sarflagan bo'lsa-da, mintaqada uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanish etishmayotgan va xavflarni sezilarli darajada kamaytirmagan. Xuddi shunday, so'nggi bir necha yil ichida xalqaro hamjamiyat Yaqin Sharqdagi urushlarga e'tibor qaratayotgani, AQSh Afg'onistondagi mavjudligini to'xtatayotgani va Rossiyaning sanksiyalar va harbiy aralashuvdan aziyat chekayotgani sababli, gumanitar mablag'lar kamaydi.
Ikki tomonlama iqtisodiy yordam, xususan, Xitoyning infratuzilmani rivojlantirishni qo'llab-quvvatlashi bilan davom etmoqda - bu Rossiyaning Markaziy Osiyodagi bir qutbli hukmronligini hech bo'lmaganda iqtisodiy jihatdan kamaytiradi. Rossiya va Xitoy manfaatlari oʻrtasidagi tortishuvga qarshi turish Oʻzbekiston prezidenti Karimov vafotidan keyin mintaqaviy iqtisodiy hamkorlikni yoʻlga qoʻyish imkoniyatidir. Uning vorisi Mirziyoyev hokimiyatni mustahkamlashga harakat qilar ekan, Sovet Ittifoqi parchalanganidan beri O'zbekiston birinchi marta qo'shnilari bilan aloqa o'rnatmoqda, uzoq vaqtdan beri davom etib kelayotgan shikoyatlarni ko'rib chiqmoqda va mintaqada bozor integratsiyasiga intilmoqda. Iqtisodiy munosabatlarning yaxshilanishi bir-biriga juda bogʻliq boʻlgan mintaqaga taʼsir koʻrsatadigan xavfsizlik masalalari boʻyicha muvofiqlashtirishga olib kelsa, bu Markaziy Osiyoni keyingi besh yillik davrda uning boshiga tushishi mumkin boʻlgan koʻplab muammolarga qarshi turish uchun kuchliroq holatga keltirishi mumkin.
Farg'ona vodiysi (1.2.1-ilova) mintaqasi Rossiya iqtisodiyotining sustlashishi va O'rta Osiyoda ishlab chiqarilgan mahsulotlar, jumladan paxta, bug'doy, neft va gazning xom ashyo narxining pasayishi tufayli iqtisodiy jihatdan jiddiy ta'sir ko'rsatdi. Ichkarida bu omillar qashshoqlik va ishsizlikning o'sib borayotgan sur'atlari bilan murakkablashdi, bu asosan yosh aholiga ishlash uchun chet elga ko'chib o'tish imkoniyatlari kam.
O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Tojikiston yoshlar sonining ko‘pligi bilan maqtanayapti, Tojikiston aholisining taqsimlanishi uch mamlakatning eng beqaror taqsimotini ifodalaydi. Har bir mamlakat aholisining qariyb 30 foizini 30 yoshgacha bo'lganligi bilan maqtansa-da, aholisi gavjum O'zbekistonda 10 millionga yaqin aholini tashkil etadi, ularning aksariyati vodiy mintaqasida istiqomat qiladi va qishloq xo'jaligi sohasida mehnat qiladi. Mintaqaviy ishsizlik darajasi va qashshoqlik darajasi yuqori bo'lgan Rossiya5 an'anaviy ravishda mintaqadagi fermerlarning daromadlarini pasaytirish uchun to'xtash joyi bo'lib xizmat qilgan, chunki qishloq aholisi ancha kuchliroq rubl ishlab topish uchun millionlab migratsiya qilgan. Shunga qaramay, Rossiya valyutasining pasayishi pul o'tkazmalari ish haqi va chet eldagi ish bilan bog'liq bo'lgan mintaqaviy YaIMga katta ta'sir ko'rsatdi. Qozog'iston va Belorussiyada ham xuddi shunday turg'unliklar mavjud. Uy xo'jaliklarining barqarorligiga ta'sir qilishdan tashqari, ushbu iqtisodiy tanazzullar engish mexanizmlarini kamaytirish orqali xizmatlardan foydalanish zaifligi ta'sirini kuchaytiradi va shuningdek, migratsiya tendentsiyalariga ta'sir qiladi.
Farg‘ona vodiysining iqtisodiy markazi Bishkek, Dushanbe va Toshkentning siyosiy markazlaridan uzoqda joylashgan. Sovet Ittifoqi parchalanganidan so'ng, ilgari markazlashtirilgan sog'liqni saqlash, davlat va ta'lim xizmatlarini ko'rsatish mintaqa bo'ylab turli darajada yomonlashdi. Hukumat tomonidan ushbu sohalarni jonlantirish bo'yicha sa'y-harakatlarning etishmasligi va biznesni yuritishda korruptsiyani idrok etish tabiiy iqtisodiy va tijorat o'sishiga to'sqinlik qildi. Kelgusi oʻn yillikda davlat sektori ishi butun Markaziy Osiyo boʻylab inqiroz yoqasida turadi, chunki butun mamlakat boʻylab yosh ishchilarni ishga tayyorlagan sovet taʼlim tizimi oʻrniga yangi milliy oʻziga xoslik va tillarga ustunlik beruvchi institutlar toʻplami almashtirildi. , sovet va postsovet ta'limi o'rtasida ta'lim bo'yicha kelishmovchilikni keltirib chiqardi va yuqori malakali ishchi kuchini yanada daromadli bozorlarga eksport qildi. Ittifoq parchalanganda markazlashgan sovet iqtisodiyotida o‘qishni tamomlaganlar hozir 60 yoshda va pensiya yoshiga yetib bormoqda.
Mintaqa iqtisodiyoti Rossiya pul o'tkazmalari bilan uzviy bog'liq. Rossiyada Markaziy Osiyodan, o'rtacha daromadi past bo'lgan O'zbekiston, Tojikiston va Qirg'izistondan kelgan sakkiz milliondan ortiq fuqarolar yashaydi6. Xalqaro miqyosda Tojikiston jahon miqyosida pul o‘tkazmalariga eng qaram bo‘lgan iqtisodiyot bo‘lib7 bo‘lib, uning yalpi ichki mahsulotining qariyb 50 foizi 2013 yilda pul o‘tkazmalari hisobiga to‘g‘ri keladi, bu 2015 yilda sezilarli darajada 30 foizga kamaydi va bugungi kunda bundan ham pastroq bo‘lishi mumkin. Erkaklar aholisining yarmi chet elda ishlaydi. Qirgʻiziston xalqaro miqyosda qaramligi boʻyicha ikkinchi oʻrinda turadi.
2009-yilgi jahon moliyaviy inqirozi zarbasidan tashqari, 2014-yilda Rossiyaning iqtisodiy inqirozi va rublning pasayishi tufayli Farg‘ona vodiysi davlatlariga pul o‘tkazmalari keskin kamaydi. 2015-yil 2008-yilgi moliyaviy inqirozdan buyon pul o‘tkazmalarining eng past o‘sish sur’atini qayd etdi, Rossiya Markaziy banki atigi 2015-2014 yillar oralig‘ida Markaziy Osiyoga pul o‘tkazmalari 15 foizga qisqarganini ma’lum qildi. Uyda oila boqib yurgan o'zbeklar esa daromad manbalarisiz qaytishga majbur bo'ldi. Bu ikki davlat bojxona Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YEII) tarkibiga kirmagani bois, qattiq tartib-qoidalar, ayniqsa, tojik va o‘zbek ishchilariga ta’sir ko‘rsatdi. Taxminan 400 000 nafar tojikistonlik viza muddati oʻtib ketgani yoki qonunbuzarliklar tufayli oʻn yilgacha Rossiyaga qaytishi taqiqlangan11. Uy xo'jaliklarining jamg'armalari va tirikchilik uchun qishloq xo'jaligi bu zarba ta'sirining bir qismini yumshatdi, ammo energiya narxlari pastligicha qolishi kutilayotganligi sababli, Rossiya iqtisodiyoti kelgusi bir necha yil ichida tiklanmaydi va bu yo'qolgan ish joylarini almashtirishning bir nechta variantlari paydo bo'ladi.
Bu esa, mamlakatni qo‘shni Qirg‘izistonni ittifoqqa qo‘shilishi uchun bosim o‘tkazmoqda, mehnat integrasiyasini osonlashtirishga umid qilib, iqtisodiy va siyosiy ishlarda Rossiya nazoratini kuchaytirishga toqat qilmoqda – bu Rossiya iqtisodiy sekinlashuvi va shu sababli qo‘llanilgan sanksiyalar fonida ikkilanayotgan edi. Ukraina sharqidagi hujum. Ittifoqqa qo‘shilish kelgusi besh yillik davrda vaziyatni keskin yaxshilashi ham dargumon. Garchi AQSh sanksiyalarining bekor qilinishi gaz eksportini qayta boshlashga imkon bersa-da, Suriyadagi urush kelgusi yilda mamlakatda mo'rt tinchlik bo'lsa ham, qayta tiklanish uchun yillar talab qiladigan davlat moliyasiga qimmatga tushayotganini isbotlamoqda.
Malakali ishchi kuchining yosh avlodi Rossiya iqtisodiyotiga integratsiyalashgan, ko'plab o'qimishli, o'rta sinf ishchilari doimiy ravishda chet elga ko'chib ketishgan va oila qurishgan. Shunga qaramay, pul o'tkazmalari pasayishda davom etar ekan, bu imkoniyatlar sezilarli darajada toraymoqda. Xorijiy ishchi kuchiga nisbatan ksenofobiya kuchayib borayotgan yomonlashgan iqtisodiy tanazzulda zarur bo'lgan ishchilar sinfi uchun migratsiya tendentsiyalari asta-sekin o'zgarib bormoqda.
Markaziy Osiyoda qishloqdan shaharga migratsiya ko‘rsatkichlari mintaqaning yaqin tarixida odatda past bo‘lgan, chunki yirik shaharlarda ish bilan ta’minlanganlik kuchli rublga qaraganda kamroq maosh taklif qilgan. O'tmishda stavkalar sezilarli darajada o'zgargan bo'lsa-da, urbanizatsiya asta-sekin o'sib bormoqda, ammo migrantlar o'z qishloqlarida taqdim etilmaydigan arzonroq turmush darajasi, bozor aloqasi, ish imkoniyatlari va xizmatlarni izlab o'z mamlakatlariga qaytishdi. Bishkek, O'sh, Dushanbe va Toshkentda aholi sonining sezilarli o'sishi norasmiy ravishda aholi tomonidan, ayniqsa, shaharlar chekkasida kuzatilgan. Shahar chekkasida tirikchilik qilish harakatlari, shuningdek, innovatsion yangi iqtisodiyotlarga, xususan, shahar markazlari yaqinidagi ijaraga olingan yerlardan foydalangan holda mavsumiy qishloq xo'jaligiga va qimmat vositachilarni yo'q qilish orqali mahsulot tannarxini pasaytiradigan yangi bozorlarning paydo bo'lishiga olib keldi. Shunga qaramay, ularning shahar mehnat bozorlariga kirish qobiliyatiga ish o'rinlarining etishmasligi va biznes muhitining yomonligi to'sqinlik qilmoqda. Suriyada bo'lgani kabi, qishloq xo'jaligi bilan shug'ullanish imkoniyatlarining kamayishi va ko'proq konservativ qadriyatlarga ega bo'lgan katta, yosh muhojirlar shtatlar uchun asosiy beqarorlik omili bo'ladi, hatto davlatlar o'rtasida Karimovning o'limi hech qachon yuqori davrlar uchun yaxshiroq bo'lmaganini anglatishi mumkin bo'lsa ham. - darajadagi hamkorlik.