O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti filologiya fakulteti

Morfologik birliklarining pragmatik tabiati
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Ch.Pirs, U.U.Djems, D.Dyun, Ch.Morris⁵ asarlarida oʻrtaga tashlangan pragmatik yoʻnalish gʻoyalari keyingi yillarda yanada rivojlantirildi. Jumladan, oʻzbek tilshunosligida oʻtgan asrdan boshlab pragmatik tadqiqotlarga qoʻl urildi va bu yoʻnalishda Mahmudov, A.Nurmonov, M.Hakimov, U.Rahimov, D.Lutfullayeva, Sh.Safarov, M.Haynazarova, Negmatov H., Vohidova N., Toirova G., Z.Burhonovlarning u yoki bu yoʻnalishdagi pragmatik tadqiqotlari yuzaga keldi.⁶
Pragmatik tadqiqotlarda asosiy e’tibor til birligining kontekst, nutq vaziyati, til egalarining voqelik haqidagi umumiy bilimlari va til koʻnikmalari kabi nolisoniy omillar bilan bogʻliq jihatiga qaratiladi. Hatto kishilar oʻrtasidagi munosabatni ifoda etuvchi nutqiy etiketlar, nutqning ijtimoiy xoslanishi, ifodaning subyektiv modal aspektiga aloqador kirish, baho bildiruvchi soʻz va vositalar, insonning ichki subyektiv ruhiyatini ifoda etuvchi diskurs hamda presuppozitsiya hodisasi ham pragmatikaning oʻrganish ob’ekti hisoblanadi⁷. Anglashiladiki, pragmatik tadqiqotlar til birligining nolisoniy omillar bilan bogʻliq bevosita kuzatishda berilmagan imkoniyatlarini yuzaga chiqarishga yordam beradi.
Pragmatik tadqiqotlarning barcha til sathi birliklariga tatbiq etilishi til tizimi va uning birliklariga xos koʻzga koʻrinmas jihatlarni aniqlash imkonini tugʻdiradi. Hozirgi kunda oʻz tadqiq obyektiga ega fonopragmatika, morfopragmatika, leksopragmatika, sintaktik pragmatika yoʻnalishlari pragmatik xususiyatlarning barcha til sathi birliklarida namoyon boʻlishidan dalolat beradi.
Lisoniy birliklarning pragmatik xususiyatlari toʻgʻrisida soʻz ochishdan avval “Pragmalingvistika nima?”, ‘Pragmalingvistikaning predmeti va tadqiq obyekti nima?” kabi savollarga berish oʻrinli. “Pragmatika” (yunoncha pragma-ish-harakat) aslida falsafiy tushuncha boʻlib, uni tilshunoslikka dastlab Ch.Morris kiritadi. Pragmalingvistikaning predmeti ilk bor tilshunos olim G.Klaus tomonidan aniqlashga harakat qilingan. Olimning fikricha, “belgilar va ushbu lisoniy belgilarni yaratuvchi, uzatuvchi hamda qabul qiluvchi shaxslar oʻrtasidagi munosabatni oʻrganuvchi fan bu –pragmalingvistikadir”.Ushbu ta’rifdan koʻrinib turibdiki, G.Klaus ham pragmatikaning predmetini belgilashda soʻzlovchi va tinglovchidan, ularning umumiy bilish fondidan uzoqlashmaydi. Demak, soʻzlovchi oʻz nutqida qanday birliklardan foydalandi, tinglovchi tomonidan qanday qabul qilindi, nutq egasining maqsadi va uning tinglovchiga ta’sirini oʻrganish pragmalingvistikaning vazifasi sanaladi. Sh.Safarov pragmalingvistikaga berilgan ta’riflarni umumlashtirib, tadqiqotchilarning bu boradagi asosiy gʻoyalarini quyidagicha tasniflaydi:
-kommunikativ faoliyat tavsifining tayanch nuqtasi faoliyat tushunchasidir;
-lison muloqot ishtirokchilarining oʻzaro munosabatini harakatga keltiruvchi vositadir;
-lisoniy faoliyat voqelanishi bevosita muloqot muhiti bilan bogʻliq hodisadir.
Ma’lumki, bevosita muloqot muhiti, asosan, matnda oʻzining bor imkoniyatlari va xususiyatlarini namoyon etadi. Shunga koʻra lingvistik birliklarning pragmatik xususiyatlarini oʻrganish matn lingvistikasini chuqur oʻrganishni talab etadi. Zero, soʻzlovchining axborot uzatishdan maqsadi, tinglovchining axborotni qanday qabul qilganligini matnda yanada aniqroq bilishimiz mumkin. Bugungi kunda matnni tadqiq etish pragmalingvistika yoʻnalishiga boʻlgan e’tiborning kuchayishi bilan yanada avj oldi. Qator tadqiqotlar matn qurilishi, unda oʻz imkoniyatlarini topgan kategoriyalar, matnning kognitiv xususiyatlariga bagʻishlandi. Jumladan, S.Boymirzayevaning «Matn modalligi», “Matn mazmunida temporallik semantikasi” nomli monografiyasi, Sh.Turniyozovaning “Hozirgi oʻzbek tilida matn shakllanishining derivatsion xususiyatlari” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi, M.Yoʻldoshevning “Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari” nomli oʻquv qoʻllanmasi oʻzbek tilida matn tilshunosligi oldidagi qator muammolarning yechilishiga turtki boʻldi.
Til birliklarini, xususan, sifat turkumidagi soʻzlarni pragmatik yoʻnalishda tadqiq etish bu soʻz turkumining tilshunoslikda shu kunga qadar e’tiborga olinmagan nutq vaziyati, kontekst, soʻzlovchi va tinglovchilarning nutq ob’ekti haqidagi umumiy bilimlari, ularning til koʻnikmalari bilan bogʻliq jihatlariga aniqlik kiritishi shubhasiz. Sifatlarni pragmatik yoʻnalishda tadqiq etish gapda sifat orqali yuzaga chiquvchi presuppozitsiya hodisasini oʻrganish zaruriyatini yuzaga keltiradi.