O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti jismoniy madaniyat fakulteti

Jismoniy tarbiya darsini tashkillash va o‘tkazishning usuliy asoslari Jismoniy tarbiya darsining samarasi ko‘pincha o‘qituvchining tuzgan rejasini hayotiyligi, shug‘ullanuvchilar faoliya^tini tashkillash uchun tanlagan usuliyati va uslublari mavjud jixozlar va sport anjomlaridan, texnik vositalardan, sport inshoatlaridan effektli foydalana olish, temperatura, iqlim sharoiti, o‘quvchilarning tayyorgarlgi, ularning yoshi, individual xususiyatlarini hisobga olib effektli foydalana olish bilan
bog‘lik.Darsning uyushtirilishining te’minlanishi kuyidagilarni:1) tibbiy va gigiena sharoitini yaratish va unga rioya qilishni; 2) moddiy-texnik jihatdan ta’minlashni; 3) darsda o‘quvchilar faoliyatini tashkillash usuliyatlarini to‘g‘ri tanlash orqali ko‘yilgan vazifani effektli hal kilishni nazarda tutadi. Darsni o‘tkazishning tibbiy-gigienik sharoitini yaratish deganda jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish jarayonida yuzaga keladigan, sog‘lomlashtirish effektidan kelib chiqadigan bir butun kompleks tadbirlarni tushuniladi.
SHunga ko‘ra mashg‘ulotlarni o‘tkazish joyining qatiyyan belgilangan tibbiy-gigienik normalarga muvofiqligiga Erishish. Sport zali uchun havo temperaturasi (eng ma’quli) 14-16°S da ushlanishi. Tanaffuslarda ochiq maydonlarga suv sepilishi, sport zallari esa oynalari ochilib shamollatilishi. Aniqlanishicha, inson o‘pkasida u tinch turgan holda havo ventilyasiyasi almashishi minutiga 4 dan 6 l atrofida, yuqori intensivlikda bajarilayotgan mashqlarda (yugurish, sport o‘yinlari) organizmni havo yutishi 10 va undan ortik darajadan oshishi mumkin. SHuning uchun mashg‘ulot joylarini toza havo bilan ta’minlashning ahamiyati muhim.Ayniqsa, zaldagi jihozlar, anjomlar, matlar (gilamlar) polni tozaligi doimiy diqkat va e’tiborni talab qiladi. Har bir darsdan so‘ng zal polini xo‘llangan pol latta bilan namlangan latta bilan esa jihozlar, matlarni artib chiqish zaruriyati mavjud. Mashg‘ulotlar tugagandan so‘ng esa shug‘ullanilgan joy tozalovni talab qiladi. CHunki tozalanmagan zal shug‘ullanuvchi sog‘ligiga katta putr etkazadi, tanani, sport formalarini kirlanishiga sabab bo‘ladi.Darsni modsiy texnik ta’minlash deganda, darsning optimal zichligini ta’minlashga imkon beradigan, ko‘yilgan kompleks vazifalarni to‘laqonli xal qilish uchun garantiya beradigan, etarli darajadagi o‘quv-tarbiya jihozlari, anjomlari va mashg‘ulot joyi nazarda tutilgan.Oxirgi yillarda ko‘pchilik maktablarda jismoniy tarbiya o‘qituvchilarining tashabbusi bilan sport zallari va sport maydonlari birdaniga ko‘pchilik o‘quvchi shug‘ullanishi mumkin bg‘;lgan nestandart jihozlar, anjomlar va trenajerlar bilan jihozlanmokda. Bunday jihozlardan foydalanish dars zichligini ahamiyatli darajada yukori effektli tashkiliy formasini vujudga kelishi, oxir okibat mashg‘ulotlar natijalarini oshishiga olib kelmokda.Jismoniy tarbiya darslari bilan boglik bulgan eng muxim masalalardan biri uni kanday tuzish masalasidir.Dars tuzilishi deganda aloxida darsni tuzishda foydalaniladigan taxminiy muljalli reja tushuniladi. Dars tuzilishi ukuvchilarga mashklarni okilona tanlash, materialni tugri joylashtirish va darslarni, nagruzkani aniklashga yordam beradi.Dars tuzilishi dastur materialni izchil urganish asosida belgilangan vazifalarga boglik. Kuyilgan vazifalarni bajarish uchun tegishli material tanlanadi, uni bajarish va ta’limning metodik usullari belgilanadi.Jismoniy tarbiya darsida xar kanday pedagogik vazifani xal etish kupincha shugullanuvchilar organizmining zur berishini talab kiladi. Bu ishda organizm tegishli darajada tayyorlangan bulishi kerak.Darsning asosiy vazifalarini xal etish shugullanuvchilarni uyushtirishni, ularda zarur kayfiyat va vazifalarni bajarishga bulgan ishtiyokini xosil kilishni talab etadi.
“Avesto”, “Alpomish”, “Go’ro’g’li” dostonlari va boshqa manbalarda jismoniy tarbiya haqidagi ma’lumotlar.
O’zbekiston mustaqilligi yillarida milliy qadriyatlar bilan bog’liq bo’lgan ilmiy meroslar, xalq og’zaki ijodiyotining durdonalari, badiiy, diniy manbalarni chuqur o’rganish va ularning ijtimoiy-tarbiyaviy jarayonlarini ommaga, ayniqsa o’quvchi yoshlarga singdirish masalalari oldinga surilmoqda.
Respublika Prezidenti I.A.karimovning “Alpomish” dostonining yaratilishiga 1000 yil, “Avesto” kitobining 3000 yilligi va b.q. haqidagi munozaralari, mulohazalari va farmonlari bunga dalildir.
“Sharq” nashriyoti-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh ta’ririyati tomonidan madaniyatimiz tarixida ilk bor “Avesto” kitobi mukammal suratda nashr etildi.
Umuman olganda qadimgi ajdodlar ijtimoiy turmush madaniyati, ayniqsa, sihat-salomatlik, jismonan chiniqish, mexnat hamda uzoq umr ko’rib yashash uchun yaratgan ta’lim-tarbiya jarayonlari «Avesto»da chuqur ma’no va o’rin egallagan.
Qadimgi ajdodlar jismoniy madaniyati xalq og’zaki ijodida ayniqsa, ko’proq ifodalanadi. Bularni «Alpomish» dostoni misolida tan olishga to’g’ri keladi. «Alpomish» dostonida kurash, otda poyga, kamondan o’q otish va merganlik kabi jismoniy sifatlar Vatanparvar va xalq uchun, sevikli yori uchun jonini ham fido qilish kabi eng ulug’ insoniy fazilatlar madh etilgan.
«Alpomish» dostonining ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyati shundaki, bundan bir necha ming yillar mavjud bo’lgan urf-odatlar, marosimlar, ayniqsa yigit va qizlarining bir-biriga vafodorligi, jismoniy jihatdan o’ta barkamolligi, dushmanlarga shafqatsiz kurashlari odilona bayon etilgan.
«Go’ro’g’li» o’nlab katta dostonlar mavjud. Ular Markaziy Osiyo, Kavkaz va boshqa xududlarda ham mashhurdir. Dostonlarning tarbiyaviy jihatlari shundaki, yigit va qizning muhabbatlari orqali xalq irodasi, an’analar, urf-odatlar mazmunida otda chopish, jang qilish, qilichlashish, tog’, daryo, chakalakzorlarda quvlanib o’tish, kurash, kamondan o’q otish kabi jismoniy faoliyatlar yuqori saviyada madh etilgan.
«Qirq qiz» dostonida hozirgi Qoraqalpog’iston xududidagi janglar o’z ifodasini topgan. Bunda o’z ota-onalari, qavm-qarindoshlari uchun uch olishda dushmanlar bilan mardonavor jang qilishgan qizlar timsoli tasvirlanadi: «Rustam», «Toxir va Zuhra» kabi xalq og’zaki dostonlarida ham xalq irodasi, yovuz kuchlar va yigit-qizlarining sevgi-muhabbat yo’lida qurbon bo’lganliklari bayon etilishi bilan birgalikda, jasur, botir, pahlavon, chavondoz kabi sifatlar ham o’z ifodasini topgan.
Qadimgi davrlar jismoniy tarbiyasi haqida yana fikr yuritilganda Ibn Sino haqida mulohazalar bildirishga to’g’ri keladi.
Jahon tibbiyot olamining buyuk sultonlaridan biri Abu Ali ibn Sinodir (980-1036). U falsafa, adabiyot, musiqa va boshqa ko’p sohalarni ham mukammal bilgan donishmanddir.
Ibn Sinoning ilmiy-pedagogik meroslari beqiyos ko’p. Ular ichida «Tib qonunlari» alohida ahamiyat kasb etadi. Bu asarni deyarlik barcha xalqlar o’z tillariga tarjima qilishgan. O’zbek tiliga ilk bor 1153 yilda, keyinchalik (1956, 1980, 1993) bir necha bor qayta nashr etildi.
Ibn Sinoning ijodiy faoliyati, «Tib qonunlari» va boshqa asarlarini ilmiy jihatdan o’rgangan, tahlil qilgan va ularning mohiyatini ochib bergan taniqli olmlar juda ko’p. Birgina O’zbekiston sharoitida ularning soni 100 dan oshib ketadi.
Buyuk allomaning ilmiy-pedagogik meroslarini chuqur o’rganishda taniqli pedagog S.R.Raximov (Samarqand DU), Respublikada xizmat ko’rsatgan fan arbobi, professor O.A.Rixsiyeva (O’zDJTI 16) va boshqalarning xizmati kattadir.
Respublika hukumati va mas’ul davlat irodalari hamda jamoat tashkilotlarining tashabbusi bilan 1980 yilda Buxoroda Abu Ali Ibn Sinoning tavalludiga 1000 yil to’lishi munosabati bilan katta ilmiy anjuman o’tkazildi. Bunda tibbiy xodimlar, jismoniy tarbiya va sport sohasidagi olimlar va boshqalarning Ibn Sinoning ilmiy-pedagogik meroslari haqida ma’ruza qildilar. Anjumanning materiallari Respublikada jismoniy tarbiya ilmini takomillashtirishda salmoqli hissa qo’shdi, desa bo’ladi.
Ibn Sinoning ta’biri bilan aytganda «Sog’liqni saqlashning asosiy tadbiri – badan tarbiya»dir.
Mutafakkir adibning 30 dan ortiq tibbiy asarlari shu kungacha yetib kelganligi ma’lum. Ularning hammasida ham, muallifning jismoniy mashqlarga oid ilg’or fikrlari va amaliy mashqlar mazmuni uchraydi.
Shuni ta’kidlash lozimki, Ibn Sino jismoniy mashqlarning shakli va mazmuni hamda uning mohiyatlarini gigiyena, sog’liqni saqlash va kasalni davolashdagi majmuiy tadbirlarda berib boradi. Bu esa har bir insonning jismoniy mashqlar bilan qachon va qaysi tartibda shug’ullanishini belgilab beruvchi ta’limdir. Masalaga shunday yondashish maqsadga muvofiq bo’lar edi.
«Tib qanunlari» haqida mulohaza qilinadigan bo’lsa, kitobning birinchi qismi (tomi) deyarli inson salomatligini saqlash va uni rivojlantirishga bag’ishlangan. Eng muhim tomoni shundaki, kitobda inson tanasi va uning a’zolari, insonni shakllantirish hamda uning kamolotida yuz beradigan anatomik tuzilishlar, fiziologik va ruhiy jarayonlarning holati, kasalliklarning kelib chiqish sabablari ilmiy jihatdan bayon qilingan. Bu holatlarni bilish, shu asosda insonlar o’z-o’zini tarbiyalashdek muhim bo’lgan ijtimoiy-tarbiyaviy jarayonlarni hayotda qo’llash bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biridir.
Ibn Sinoning jismoniy mashg’ulot kishining yoshiga, jinsiga, sog’-solamatligiga va kasalligiga qarab, turlicha shakl va uslublarda o’tkazish kerakligi haqidagi g’oyalari juda o’rinlidir. Shuningdek, bolalik, o’smirlik, yigitlik va qarilik g’oyalarida kishi jismoniy mashg’ulotga turlicha munosabatda bo’lishi kerakligi masalalarini alohida uqtiradi. Bu ilmiy-pedagogik ta’lim merosi jahon xalqlari jismoniy madaniyati tarkibiga singib ketgan ijtimoiy turmush voqyealigidir, desa bo’ladi. Bu holatlarni barcha oilalar, ayniqsa mahalliy millat vakillari, shuningdek, barcha tarbiyaviy maskanlar, o’quv yurtlarida qayta-qayta o’rganishlari lozimdir.
Ibn Sino ta’limining eng yuksak va hayotiy jihatlardan biri shundaki, «Badantarbiya kishini chuqur va ketma-ket nafas olishga majbur qiluvchi ixtiyoriy harakat» mo’tadil ravishda va o’z vaqtida badantarbiya bilan shug’ullanuvchi odam buzilgan xiltlar tufayli kelgan kasalliklarning va mijoz hamda ilgari o’tgan kasalliklar tufayli keluvchi kasalliklarning davosiga muhtoj bo’lmaganligini bashorat qilib bergan.
Ibn Sinoning turli xil kasalliklarni oldini olish va uni davolashda badantarbiya mashqlaridan foydalanish tajribalarini Respublikada xizmat ko’rsatgan fan arbobi tibbiyot fanlari doktori professor O.A.Rixsiyeva (16-12) ham ma’qullaydi.
Ibn Sinoning ta’kidlashicha, badantarbiya bilan mashg’ul bo’lmay qo’ygan kishi ingichka og’riq (a’zolarning torayishi) kasaliga uchraydi, chunki harakatsizlik natijasida uning a’zolari zaiflashadi.
U badantarbiya turlarini asosan ikki guruhga bo’ladi:
1. Odamning ish jarayonlarida qiladigan harakatlari.
2. Maxsus badantarbiya harakatlari.
Buyuk olim badantarbiya deganda asosan maxsus badantarbiya harakatlarini nazarda tutadi. Shu sababdan badantarbiya turlari juda ko’p bo’lib, ular tez, nozik, yengil, kuchli va hokazo tarzlarda bajarilishini eslatadi. Bu albatta ilmiy nuqtai nazardan olganda har bir shug’ullanuvchi uchun asosiy ta’limdir.
Jismоniy tarbiya va spоrtni bоshqarish maхsus o’quv hamda ilmiy fan sifatida ijtimоiy-pеdagоgika fanlarining tarkibiy qismi hisоblanadi. U ahоli o’rtasida tashkil qilinadigan оmmaviy sоg’lоmlashtiruvchi jismоniy tarbiya va spоrt tadbirlarining yo’llarini o’rganadi, shu sоhadagi mutaхassislarni tarbiyalashga bеvоsita хizmat qiladi. Shu sababdan bu fan rеspublika оliy o’quv yurtlarining jismоniy tarbiya fakultеtlari, Оlimpiya o’rinbоsarlari kоllеjlari hamda pеdagоgika bilim yurtlari tarkibidagi jismоniy tarbiya bo’limlarining o’quv rеjasida o’z o’rni va mavqеiga ega bo’lmоg’i lоzim.
Fanning asоsiy maqsadi bo’lajak mutaхassislarni jismоniy tarbiya va spоrt harakatining barcha faоliyatlarini tashkil etish va ularga rahbarlik qilish yo’llari bilan qurоllantirishdan ibоratdir.
Shu maqsadda u o’z оldiga quyidagi vazifalarni qo’yadi:

• 
  fan asоslari va mazmuni bilan tanishtirish;
  
• 
  davlat va jamоat tashkilоtlari, ularning jismоniy
  tarbiya va spоrt sоhasidagi faоliyatlarini o’rganish;
  
• 
  yuqоri va quyi spоrt tashkilоtlarining ish mazmunlari hamda ularning usullarini o’zlashtirishni ta’minlash;
  
• 
  egallangan nazariy bilim, amaliy ko’nikma hamda malakalarni o’quv amaliyoti jarayonida tajribadan o’tkazish;
  
• 
  ilmiy-nazariy tadqiqоtlar o’tkazishga da’vat etish;
  
• 
  rеyting tizimi talablari asоsida talabalarning bilimlarini baхrlash;
  

Jismоniy tarbiya va spоrtni bоshqarish fani o’quv rеjasidagi "Jismоniy tarbiya va spоrt tariхi", "Jismоniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati", pеdagоgika, psiхоlоgiya, iqtisоd nazariyasi hamda barcha mutaхassislik fanlari bilan chambarchas bоg’liqdir. Chunki bоshqarishda dоimiy ravishda ta’kidlanib turiladigan spоrt taraqqiyoti, aхоlini jismоniy tarbiya vоsitalari yordamida tarbiyalash usullari, spоrtchilarning ruhiy hоlatlari hamda barcha spоrt tadbirlarini uyushtirishda mоddiy–tехnik ta’minоt sоhasidagi bilimlar amaliy tajribalar bilan uzviy bоg’likdir. Shu sababdan ham fanlar erishgan yutuqlardan fоydalanish zaruriyati tug’iladi.
Fanning asоsiy mazmunini quyidagi yo’nalishlar tashkil etadi:

• 
  jismоniy tarbiya va spоrtni tashkil qilishning nazariy asоslari;
  

• 
  bоshqarishning davlat va jamоat tizimlari;
  
• 
  bоshqarishdagi asоsiy vazifalar, usullar;
  

• 
  jismоniy tarbiya va spоrt harakatidagi asоsiy tarmоqlar;
  
• 
  hоrijiy mamalakatlarda jismоniy tarbiya va spоrtni tashkil qilish, хalqarо spоrt va Оlimpiya harakatlari.
  

Bularning nеgizida jismоniy tarbiya va spоrt sоhasidagi bo’lajak mutaхassislarni tayyorlab еtishtirishdagi barcha yo’l-yo’riqlar o’z ifоdasini tоpadi. Eng muhimi, O’zbеkistоnda оlib bоrilayotgan turli islоhоtlar, ularning ijоbiy natijalari sifatida o’tkazilayotgan turli хil spоrt tadbirlari, spоrt inshооtlarini qurish va bоshkalarning o’z aksini tоpishi ifоdalab bеriladi.
"Jismоniy tarbiya va spоrtni bоshqarish" fani o’zining tariхiga ega. Bu haqda quyidagi ma’lumоtlarni kеltirish mumkin. Bu fan avvallari jismоniy tarbiya va spоrt tariхi fanining tarkibida bo’lib, 1948 yildan bоshlab mustaqil fan sifatida ajrachib chikdi va taraqqiy qila bоshladi.
1954-1958 yillarda «Оrganizatsiya fizichеskоy kulturы» dеgan nоm bilan birinchi o’quv qo’llanmasi vujudga kеldi. 1961 yilda prоfеssоrlar Nikifоrоv I.M. va Pоlshanskiy V.S. (Mоskva) tahririda "Оrganizatsiya fizichеskоy kulturы v SSSR" nоmli qo’llanma jismоniy tarbiya o’quv yurtlari talabalari uchun nashr qilindi. 1965 yilda yana shu оlimlar taqririda "Оrganizatsiya fizichеskоy kulturы" o’quv qo’llanmasi to’ldirilgan hоlda nashr etildi. 1977 yidda "Upravlеniе fizkulturnыm dvijеniеm" nоmi bilan birinchi marоtaba darslik tayyorlandi. Darslikni tayyorlashda pеdagоgika fanlari dоktоri, prоfеssоr Kulunkоvich K.A.


Xulosa
Jismoniy tarbiyaning ijtimoiy hodisa sifatidagi .o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, u asosan, jamiyatga; insonning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantiruvchi vosita sifatida xizmat qiladi; ayni paytda uning ma’naviy kamolotiga ham kuchli ta'sir ko’rsatadi. Mazkur xususiyat jismoniy tarbiyaning mushtarak belgisidir.
Har bir ijtimoiy iqtisodiy formatsiyada jismoniy tarbiya tizimi gavdalantirilgan, jismoniy tarbiyani amalga oshirilishining aniq tarixiy namunasi rivoj topgan.
O’rta Osiyo ilm-fani va madaniyati tarixida qomusiy bilimlar sohibi Aba Ali ibn Sino eng muhim o’rinda turadi. U “Mo^5,tadil ravisbda va o’z vaqtida badantarbiya bilan shugVJamivchi odam buzilgan holatlar tufayli kelib chiquvchi kasalhklammg davosiga muhtoj bo’lmaydi” deb bashorat qiladi.
Ibn Sino badantarbiya mashqlarining turlari va ular bilan shug’ullanish tartib qoidalarim ham aniq ko’rsatadi.Badantarbiyaning xiilari turli bo’Ushini quyidagicha ifodalaydi: kichigi va kattasi, juda kuchliligi, tez va susti, tez va shiddatli, nihoyat sust turlariga bo’lgan.
Xorazmlik shoir va mutafakkir Pahlavos Mahmud (1246-1324) o’z davrida kurash usuilarim yoshlarga o’rgatgan, u bilan muntazam sbug’ullamshda o'z hayotini amaliy jihatdan namuna bo’lib ko'rsatgan.