Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
5-mavzu: Zamonaviy sog’lomlashtirish tizimlari 
 
Jismoniy 
tarbyaning 
o‘ziga 
xos 
uslubiy 
xususiyatlaridan 
biri 
shug‘ullanuvchilarning ayrim muskullari, muskul guruhlari, gavda qismlari a’zolri va 
umuman aytganda butun tana a’zolariga nisbatan turlicha ta’sir ko‘rsatish imkoniyati 
hisoblanadi.  Mashqlarning  maxsus  tanlanishi,  dastlabki  oraliq  va  oxirgi  xolatlarni 
o‘zgartirish  imkoniyati,  ularni  bajarishdagi  usullarning  o‘zaro  bog‘liqligining  o‘zi 
shug‘ullanuvchilar  organizmiga  maqsadga  muvofiq  ta’sir  ko‘rsatish  uchun  qulay 
sharoitlar yaratadi, ularda kerakli harakat mahorati va ko‘nikmalarini muvoffaqiyatli 
shakllantirish,  jismoniy  rivojlanishdagi  kamchiliklarni  bartaraf  etish,  maxsus 
jismoniy  sifatlarni  rivojlantirish,  gimnastik  harakatlar  tavsilotlari  va  texnikasini 
takomillashtirishga imkon beradi. 
Ma’lum  didaktik  holatlarga  keng  asoslanish:engildan  qiyinga,  ma’lumdan 
noma’lumga,  oddiydan  murakkabga,  yaqindan  uzoqqa,  ya’ni  odam  jismoniy 
rivojlanishning  muhim  sharoitlaridan  biri  o‘rganilayotgan  mashqlarni  uzluksiz 
murakkablashtirish va ularni bajarishga bo‘lgan talabni oshirish va shu asosda uning 
jismoniy  takomillashuvida  yangi  sifat  va  son  siljishlariga  erishishni  amalga  oshirish 
imkoniyati. Odam xarakat vazifalarining muvoffaqiyatli rivojlanishi va takmillashuvi 

---

muayyan,  oddiy,  yaxshi  o‘zlashtirilgan  va  engil  bajariluvchi  harakatlardan  ancha 
qiyin va murakkablariga sekin-asta, uzluksiz o‘tishni ko‘zda tutadi. 
Ko‘pgina  jismoniy  tarbiya  mashqlarini  bajarishda  musiqa  jo‘rlgidan 
foydalanish:  jismoniy  mashqlar  tarkibidagi  xarakatlarni  ko‘rsatish,  ta’riflash, 
tushitirish  rasmlar  ko‘rinishida  tasvirlash  mumkin.  SHu  bilan  birga  xarakatning 
tezlik,  ravonlik,  shiddatlilik  kabi  juda  muhim  tavsilotlarini  o‘rgatish  musiqa 
yordamida muvaffaqiyatli amalga oshiriladi. 
Jismoniy tarbiyaning uslubiy xususiyatlari o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldirib 
turadi.  Ular  yordamida  jismoniy  tarbiyaning  sog‘lomlashtirish,  ilm  olish  va  tarbiya 
masalalari muvaffaqiyatli xal qilinadi. 
Jismoniy  tarbiya  va  sport  mashqlarining  turli-  tumanligi  va  ularning 
shug‘ullanuvchilarga  keng  ko‘lamli  ta’siri  sportning  ayrim,  nisbatan  mustaqil 
turlarining  rivojlanish  uchun  asos  bo‘lib  xizmat  qilgan.  Jismoniy  tarbiya  vositalari 
echishi  zarur  bo‘lgan  masalalarning  ko‘pligi,  mashqlarning  o‘ziga  xosligi  ularning 
shug‘ullanuvchilar  organizmiga  ta’siri  tabiati  mamlakatimizda  gimnastika  turlari 
tasnifini aniqlash va yuzaga keltirishga yordam beradi.  
Asosiy,  sog‘liqni  saqlashga  xizmat  qiluvchi  va  kuch  va  epchillikni  talab 
qiluvchi bazaviy sportni o‘z ichiga olgan umumrivojlantiruvchi turlar. 
1.  Gimnastika, engil atletika va sport uyinlar  birlatiruvchi sport turlari. 
2.  Ishlab-chiqarishdagi badantarbiya, xarbiy-amaliy va sport – amaliy, hamda 
davolash gimnastikasidan iborat amaliy turlar. 
Odamlarning  barkamol  jismoniy  rivojlanishi  va  takomillashuviga  umumiy 
maqsadli yo‘nalishni saqlagan holda rus gimnastikasi turlarini tasniflash amaliy ishda 
katta  pedagogik  va  sog‘lomlashtirish  va  gigiena  natijalariga  erishishga  yordam 
beradi. 
Jismoniy  tarbiya  va  sport  barkamol  jismoniy  rivojlanish,  sog‘liqni 
mustahkamlash, shug‘ullanuvchilar organizmini chiniqtirish, ularning ish qobiliyatini 
oshirish  va  xarakat  vazifalarini  takomillashtirish  masalalarini  hal  qilishda 
foydalaniladi.  
Jismoniy  tarbiya  va  sport  bolalar  (maktabgacha  va  maktab  yoshidagi)  va 
kattalar  mashg‘ulotlarida  keng  qo‘llanilmoqda.  SHug‘ullanuvchilarning  muayyan 
kontingenti  (bolalar,  kattalar  va  keksa  odamlar)ga  qarab  asosiy  jismoniy  tarbiya 
vazifalari,  mazmuni  va  mashg‘ulot  olib  borish  uslubiyati  ancha  farq  qiladi.  Asosiy 
mashg‘ulotlar deyarli barcha sog‘lom odamlar uchun jismoniy  yuklama kattaligi va 
yo‘nalishi  (faoliyati  qonuniyatlarini  egallash  va  odamning  harakat  imkoniyatlarini 
baholash) jihatidan qulay va engilligi bilan tasniflanadi. 
Jismoniy  tarbiya  va  sport  maktabgacha  va  maktab  yoshidagi  bolalar  bilan 
jismoniy tarbiyaning maxsus darslarida va guruxdan tashqari mashg‘ulotlarda qaddi-
qomatni  to‘g‘ri  tutishni  shakllantirish  sog‘liqni  mustahkamlash  yaxshi  jismoniy 

---

rivojlanishga  ko‘maklashish  xayot  uchun  zarur  asosiy  harakat  maxorati  va 
ko‘nikmalari ishlab chiqish maqsadida olib boriladi.  
Bolalar  bilan  bo‘ladigan  asosiy  gimnastika  mashg‘ulotlari  turli-tuman 
vositalarni  o‘z  tarkibiga  oladi:  amaliy  mashqlar(yurish,yugirish,  sakrash,  irg‘itish va 
boshq), predmetli va predmetsiz umumrivojlantiruvchi mashqlar (qo‘l, oyoq va gavda 
uchun)  ommaviy  turdagi  gimnstika  ot,  devorchasi,  xarisi,  narvon  va  boshq.) 
gimnastika  anjomlar  bilan  bo‘ladigan  mashqlar  (turnik,  bruslar,  xalqalar  va  boshq). 
O‘smirlar, qizlar erkaklar va ayollar uchun asosiy gimnastika. Gimnastikaning xuddi 
shu vositalarini o‘z ichiga oladi, uyushgan mashg‘ulotlar ko‘rinishida olib boriladi va 
odamning jismoniy va axloqiy –irodaviy sifatlarining rivojlanishiga shuningdek unda 
xayotiy zarur harakat mahorati va ko‘nikmalarining shakllanishiga imkon beradi. 
Jismoniy tarbiya va sport shug‘ullanuvchilar organizmini sog‘lomlashtirish va 
chiniqtirish va ish qobiliyatini oshirishga yo‘naltirilgan.  
Jinsi, 
yoshi, 
sog‘lig‘i  jismoniy  tayyorgarligidan  qatiy  nazar  u 
shug‘ullanuvchilarning  barcha  kontingentlari  uchun  qulaydir.  Sog‘liqni  saqlashga 
xizmat 
qiluvchi 
gimnastika 
mashg‘ulotlarining 
asosiy 
mazmuni 
umumrivojlantiruvchi  va  ba’zi  bir  amaliy  mashqlar  bilan  uqalash  muolajasini  qabul 
qilish  va  suvda  organizmni  chiniqtirishni  qo‘shib  olib  borish  xisoblanadi.  Sog‘liqni 
saqlashga xizmat qiluvchi gimnastika mashg‘ulotlari ertalab, kunduzgi va kechqurun 
mustaqil  ravishda(yakka  xolda)  va  o‘qituvchi  rahbarligida  (guruh  shaklida) 
o‘tkazilishi mumkin. 
Jismoniy  tarbiya  va  sport  keyingi  o‘n  yilliklarda  gimnastikaning  sport  turlari 
(sport,  badiiy  gimnastika  va  sport  akrobatikasi)  mamlakatimizda  keng  tarqalib, 
ommalashib ketdi. Bunga vatan gimnastikachilarining dunyoning eng yuqori xalqaro 
gimnastika anjumanlaridagi ajoyib muvaffaqiyatlari yordam berdi.  
Bazaviy  sport  turlari  shug‘ullanuvchilaridan  yuqori  har  tomonlama  jismoniy 
tayyorgarlikni  talab  qiladi,  ularda  muhim  axloqiy-irodaviy  sifatlarni  rivojlantiradi, 
ularning  ma’naviy  va  badiiy  tarbiyasiga ta’sir  qiladi, turli-tuman,  tuzilishi,  texnikasi 
va  bajarish  aniqligi  jihatidan  murakkab  gimnastik  mashqlarni  birlashtiradi.  Bazaviy 
sport turlari bilan muntazam shug‘ullanish yuqori sport natijalariga erishish va odam 
gavdasining  vaziyat  va  xarakatlaridagi  nafosat  va  mahorat  namunalarini  ko‘rsatib, 
san’atda murakkab mashqlarni egallashga erishish imkonini beradi 
Bazaviy  sport  turlari  mamlakatimizda  ommalashgan  sport  turlaridan  biridir 
sport  mashqlarning  hammabopligi  jamoaligi  ulardan  bolalar,  o‘smirlar  va  kattalar 
mashg‘ulotlarida foydalanishga imkon beradi.  
Jismoniy  tarbiya  va  sport  amaliy  turlaridan  mehnat,  xarbiy  va  sport 
foaliyatining takomillashuvidan maqsadga yo‘naltirilgan masalalarni  hal qilishda va 
mehnat  faoliyati  va  sog‘liqni  saqlash  va  tiklash  uchun  profilaktika  choralari  sifatida 
foydalaniladi. 

---

Jismoniy  tarbiya  va  sport  mehnatkashlarni  sog‘lomlashtirish  ularning  mehnat 
qobiliyati va mehnat samaradorligini oshirish masalalarini hal qiladi. Ish amaliyotida 
ishlab chiqarish gimnastika mashg‘ulotlarning ikki shaklidan keng foydalaniladi. Ish 
boshlanishidan  oldin  va  mehnatkashlar  organizmini  kutilayotgan  mehnat  faoliyatiga 
tayyorlovchi dastlabki gimnastika va ish paytida charchoqni bosish va shu qobiliyatni 
tiklashga imkon beruvchi jismoniy tarbiya to‘xtamlari. 
Jismoniy  tarbiya  va  sport  ishlab  chiqarishda  muayyaan  mehnat  jarayonlari 
amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan mehnatkashlarning maxsus xarakat mahorati va 
ko‘nikmalarini shakllantirish va takomillashtirishga imkon beradi. 
Dengizchilar,  uchuvchilar,  fazochilar,  o‘t  o‘chiruvchilar  va  boshqalar  uchun 
kasbiy- amaliy gimnastikaning turli ko‘rinishlari mavjud. 
Harbiy – amaliyjismoniy tarbiya va sportkasbiy-amaliy gimnastikaning bir turi 
xisoblanadi  va  harbiy  faoliyatiga  xos  bo‘lgan  maxsus  xarakatmahorati  va 
ko‘nikmalarini shakillantirish va takomillashtirishga imkon beradi.  
Harbiy-amaliy  gimnastika  mashiqlari  gimnastikaning  turli-tuman  amaliy 
vositalari  yurish,yugirish,  sakrash,  to‘siqlarni  engib  o‘tish  va  boshqa)  dan  tarkib 
topgan va muayyan qo‘shin turining o‘zi hosligini hisobga olgan holda o‘tkaziladi. 
Jismoniy  tarbiya  va  sportdan  umumiy  va  maxsus  jismoniy  tayyorgarlikni 
oshirishda  va  shu  asosda  tanlangan  sport  turida  yuqori  sport  natijalarga  erishishda 
keskin choralar sifatida foydanalinadi.Amaliy sport gimnastikasi mazmuni sport turi 
mazmuniga  bog‘liq  va  mashg‘ulot  jarayonining  ayrim  davirlari  masalalariga  mos 
ravishda o‘zgarishi mumkin. 
Jismoniy  tarbiya  va  sport  mehnatkashchilarning  sog‘lig‘i  va  mehnat 
qobiliyatlarini tiklashga e’tirof qilingan. Davolash gimnastikasi vositalarini tiklashda 
shikastlanish  va  kasallik  natijasida  paydo  bo‘lgan  kamchiliklarni  to‘g‘rilashda, 
ayniqsa  samara  beradi.  Davolash  gimnastikasi  mazmuni  kasallik  va  shikastlanishlar 
turiga  bog‘liq  bo‘lib,  davolovchi  xakim  bilan  davolash  jismoniy  tarbiya 
uslubiyatchisi tomonidan aniqlanadi.  

---