O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent Moliya instituti

10.2. Hayot sug„urtasida sug„urta zahiralarini shakllantirish 
qoidalari 
Hayot sug‗urtasida shartnomaning kuchga kirish sanasi (sug‗urtaning amal 
qilishining boshlanish sanasi) shartnoma bo‗yicha sug‗urta mukofotini 
(badallarini) hisoblash sanasidan kechroq bo‗lsa va sug‗urta zahiralarining hisob-
kitobi shartnomaning kuchga kirish sanasiga (sug‗urtaning amal qilishining 
boshlanish sanasiga) qadar amalga oshirilgan taqdirda, ishlab topilmagan mukofot 
zahirasini hisoblash maqsadida ishlab topilmagan mukofot zahirasi shartnoma 
bo‗yicha hisoblangan sug‗urta mukofoti (badallari) (sug‗urta brutto-mukofoti) 
miqdoriga teng deb qabul qilinadi. 
Birinchi hisob guruhi bo‗yicha ishlab topilmagan mukofot har bir sug‗urta 
shartnomasi bo‗yicha alohida "pro rata temporis" usuli - ishlab topilmagan 
mukofotni hisobot sanasiga sug‗urta shartnomasining tugamagan amal qilish 
muddatiga proporsional holda hisoblash orqali hisoblanadi. Har bir sug‗urta 
shartnomasi bo‗yicha ishlab topilmagan mukofot hisob-kitob uchun qabul qilingan 
bazaviy sug‗urta mukofotining hisobot sanasiga sug‗urta shartnomasining 
tugamagan amal qilish muddatining (kunlarda) sug‗urta shartnomasining butun 
amal qilish muddati (kunlarda) nisbatiga ko‗paytmasi sifatida quyidagi formula 
orqali aniqlanadi: 
Imi = Bmi
x
 
Ti - Mi 
Ti 

---

128 
bu yerda: 
Imi 
- i-shartnoma bo‗yicha ishlab topilmagan mukofot; 
Bmi 
- i-shartnoma bo‗yicha bazaviy sug‗urta mukofoti; 
Ti - i-shartnomaning kunlardagi amal qilish muddati; 
Mi - i-shartnomaning kuchga kirishidan boshlab hisobot sanasigacha bo‗lgan 
kunlar soni. 
Butun hisob guruhi bo‗yicha ishlab topilmagan mukofot zahirasi har bir 
shartnoma bo‗yicha "pro rata temporis" usuli orqali hisoblangan ishlab topilmagan 
mukofotlarni qo‗shish yo‗li bilan aniqlanadi.
Birinchi hisob guruhi bo‗yicha ishlab topilmagan mukofot zahirasi "1/24" 
usuli bo‗yicha ham hisoblanishi mumkin. 
Ishlab topilmagan mukofotni (ishlab topilmagan mukofot zahirasini) "1/24" 
usuli orqali hisoblash uchun bitta hisob guruhiga taalluqli bo‗lgan shartnomalar 
kichik guruhlarga ajratiladi. Kichik guruhlarga amal qilish muddati (oylarda) bir 
xil bo‗lgan va amal qilishining boshlanish sanasi bir xil oylarga to‗g‗ri keluvchi 
shartnomalar kiritiladi. 
Kichik guruhga kiruvchi shartnomalar bo‗yicha bazaviy sug‗urta 
mukofotining umumiy summasi kichik guruhga kiruvchi har bir shartnoma 
bo‗yicha hisoblangan bazaviy sug‗urta mukofotlarini qo‗shish yo‗li bilan 
aniqlanadi. 
Ishlab topilmagan mukofot (ishlab topilmagan mukofot zahirasi) "1/24" 
usuli bo‗yicha hisoblanganda, quyidagi shartlar qo‗llaniladi: 

sug‗urta shartnomasi amal qilishining boshlanish sanasi deb oyning o‗rtasi 
qabul qilinadi; 

sug‗urta shartnomasining oylarning butun sonlariga teng bo‗lmagan amal 
qilish muddati oylarning eng yaqin katta butun soniga teng deb qabul qilinadi. 
Ishlab topilmagan mukofot (ishlab topilmagan mukofot zahirasi) har bir 
kichik guruh bo‗yicha bazaviy sug‗urta mukofotlari umumiy summasini ishlab 
topilmagan mukofot zahirasi miqdorini hisoblash koeffitsientlariga ko‗paytirish 
orqali aniqlanadi.

---

129 
Har bir kichik guruh uchun koeffitsient kichik guruhlarga kiruvchi 
shartnomalarning hisobot sanasiga tugamagan amal qilish muddatining (yarim 
oylarda) kichik guruhga kiruvchi shartnomalar amal qilishining umumiy 
muddatiga (yarim oylarda) nisbati sifatida aniqlanadi.
Butun hisob guruhi bo‗yicha ishlab topilmagan mukofot zahirasi "1/24" 
usuli orqali har bir kichik guruh bo‗yicha hisoblangan ishlab topilmagan 
mukofotlarni (ishlab topilmagan mukofot zahiralarni) qo‗shish yo‗li bilan 
aniqlanadi. 
Ikkinchi hisob guruhi bo‗yicha ishlab topilmagan mukofot sug‗urta 
shartnomasining amal qilish muddati to‗liq tugagunga qadar bazaviy sug‗urta 
mukofoti miqdorida har bir shartnoma bo‗yicha aniqlanadi. 
Uchinchi hisob guruhi bo‗yicha ishlab topilmagan mukofot hisobot sanasiga 
bazaviy sug‗urta mukofotining 40 foizi miqdorida har bir sug‗urta shartnomasi 
bo‗yicha aniqlanadi. 
To‗rtinchi hisob guruhi bo‗yicha ishlab topilmagan mukofot sug‗urta 
shartnomasining amal qilish muddati to‗liq tugagunga qadar bazaviy sug‗urta 
mukofotining 75 foizi miqdorida har bir shartnoma bo‗yicha aniqlanadi. 
Mukofotlar zahirasi keyingi hisobot davrlarida ro‗y berishi mumkin bo‗lgan 
hayotni sug‗urta qilish shartnomalari bo‗yicha kelgusidagi to‗lovlarni ta‘minlashga 
oid majburiyatlarni bajarish va sug‗urta polisining kafolati asosida qarz berish 
uchun mo‗ljallangan. Mukofotlar zahirasi quyidagilardan iborat:

hayotni sug‗urta qilishning jamg‗arilib boruvchi turlari bo‗yicha zahira 
(HJZ); 

hayotni sug‗urta qilishning boshqa turlari (jamg‗arilib boruvchi turlaridan 
tashqari) bo‗yicha zahira (HZ). 
Mukofotlar zahirasi hayotni sug‗urta qilishning jamg‗arilib boruvchi turlari 
bo‗yicha zahira va hayotni sug‗urta qilishning boshqa turlari (jamg‗arilib boruvchi 
turlaridan tashqari) bo‗yicha zahirani qo‗shish yo‗li bilan aniqlanadi. 
Hayotni sug‗urta qilishning jamg‗arilib boruvchi turlari bo‗yicha zahira 
sug‗urta shartnomasining amal qilish muddati to‗liq tugagunga qadar yoki sug‗urta 

---

130 
hodisasi yuz bergunga qadar bazaviy sug‗urta mukofotining 92 foizidan va uni 
joylashtirishdan (unga hisoblangan foizlardan) olinadigan investitsiya 
daromadining 50 foizidan kam bo‗lmagan hajmda har bir sug‗urta shartnomasi 
bo‗yicha hisoblanadi. Bunda HJZning olingan hajmi sug‗urta shartnomasi bilan 
belgilangan qaytarib sotib olish summasidan (sug‗urta shartnomasini muddatidan 
oldin bekor qilinganda kafolatlangan) kam bo‗lmasligi lozim.
Umumiy holda HJZ har bir sug‗urta shartnomasi bo‗yicha hisoblangan 
HJZlarni qo‗shish yo‗li bilan aniqlanadi. 
Hayotni sug‗urta qilishning boshqa turlari (jamg‗arilib boruvchi turlaridan 
tashqari) bo‗yicha zahira har bir sug‗urta shartnomasi bo‗yicha "pro rata temporis" 
yoki "1/24" usuli bilan hisoblanadi. 
Umumiy holda HZ har bir sug‗urta shartnomasi bo‗yicha hisoblangan 
HZlarni qo‗shish yo‗li bilan aniqlanadi.
Zararlar zahirasi o‗z ichiga xabar qilingan, lekin bartaraf etilmagan zararlar 
zahirasini va sodir bo‗lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar zahirasini oladi. 
Xabar qilingan, lekin bartaraf etilmagan zararlar zahirasi sug‗urta 
to‗lovlarini amalga oshirish, jumladan hisobot davrida yoki unga qadar bo‗lgan 
davrlarda sodir bo‗lganligi haqida qonun yoki shartnomada belgilangan tartibda 
sug‗urtalovchiga xabar qilingan sug‗urta hodisalari munosabati bilan yuzaga 
kelgan sug‗urta qildiruvchining mulkiy manfaatlariga etkazilgan zararni (ziyonni) 
miqdorini baholash va kamaytirish bilan bog‗liq ekspert, maslahat yoki boshqa 
xizmatlarga haq to‗lash uchun sug‗urtalovchiga zarur bo‗lgan pul mablag‗lari 
summasini to‗lash bo‗yicha sug‗urtalovchining hisobot sanasiga bajarilmagan yoki 
to‗liq bajarilmagan majburiyatlarining baholanishi hisoblanadi. 
XZZ har bir bartaraf etilmagan da‘vo bo‗yicha aniqlanadi. Agarda zarar 
to‗g‗risida xabar qilingan bo‗lib, uning miqdori aniqlanmagan bo‗lsa, hisob-kitob 
uchun sug‗urta pulidan katta bo‗lmagan eng yuqori ehtimoli kutilgan zarar miqdori 
olinadi. 
XZZ xabar qilingan zararlarni hisobga olish jurnalida ro‗yxatga olingan 
hisobot davridagi xabar qilingan zararlar summasining hisobot davridan oldingi 

---

131 
davrlarda bartaraf etilmagan zararlar summasiga qo‗shilgan va hisobot davrida 
to‗langan zararlar summasiga kamaytirilgan, hamda hisobot davrida bartaraf 
etilmagan da‘volar summasidan uch foizgacha miqdorda zararni bartaraf etish 
bo‗yicha xarajatlar qo‗shilgan summaga mos keladi. 
Sodir bo‗lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar zahirasi sug‗urta to‗lovlarini 
amalga oshirish, jumladan hisobot davrida yoki unga qadar bo‗lgan davrlarda sodir 
bo‗lganligi haqida qonun yoki shartnomada belgilangan tartibda sug‗urtalovchiga 
hisobot davrida yoki unga qadar bo‗lgan davrlarda xabar qilinmagan sug‗urta 
hodisalari munosabati bilan yuzaga kelgan, o‗z ichiga zararlarni bartaraf etish 
bo‗yicha xarajatlarni olgan, sug‗urtalovchining hisobot sanasiga majburiyatlarining 
baholanishi hisoblanadi. 
Sodir bo‗lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar zahirasi har bir sug‗urta turi 
bo‗yicha alohida, sug‗urtalovchining ushbu sug‗urta turi bo‗yicha sug‗urta 
to‗lovlarini amalga oshirish yuzasidan yig‗ilgan statistikani inobatga olgan holda, 
hisoblanadi. 
Umumiy holda, SXZZ har bir sug‗urta turi bo‗yicha hisoblangan SXZZlarni 
qo‗shish yo‗li bilan aniqlanadi. Biroq ushbu summa umumiy sug‗urtada (qayta 
sug‗urta qilishda) har qanday holda hisobot davriga qadar o‗n ikki oy mobaynida 
umumiy sug‗urta (qayta sug‗urta qilish) shartnomalari bo‗yicha bazaviy sug‗urta 
mukofoti summasining 10 foizidan kam bo‗lmasligi lozim. 
Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish bo‗yicha 
barqarorlashtirish zahirasi (IFJMS BZ) keyingi yillarda sug‗urtaning mazkur turi 
bo‗yicha sug‗urta to‗lovlarini amalga oshirish xarajatlarini qoplash uchun 
mo‗ljallangan.
Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish bo‗yicha 
barqarorlashtirish zahirasining hisob-kitobi quyidagi ko‗rsatkichlardan kelib 
chiqqan holda amalga oshiriladi: 

ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish 
bo‗yicha hisobot davrida hisoblangan sug‗urta brutto-mukofoti;

---

132 

ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish 
bo‗yicha hisobot davrida amalga oshirilgan sug‗urta to‗lovlari;

ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilishni 
hisobot davrida amalga oshirish xarajatlari (shu jumladan, sug‗urta hodisalari sodir 
bo‗lishining oldini olish va ogohlantirish bo‗yicha ogohlantirish chora-tadbirlari 
zahirasiga ajratmalar); 

boshqa ko‗rsatkichlar. 
IFJMS BZni hisoblash maqsadida ish beruvchining fuqarolik javobgarligini 
majburiy sug‗urta qilishni amalga oshirish xarajatlari miqdori (shu jumladan, 
sug‗urta hodisalari sodir bo‗lishining oldini olish va ogohlantirish bo‗yicha 
ogohlantirish chora-tadbirlari zahirasiga ajratmalar) hisobot davrida ish 
beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish shartnomalari 
bo‗yicha hisoblangan sug‗urta brutto-mukofotining 30 foizi miqdorida o‗rnatiladi.
IFJMS BZning hisob-kitobi brutto-sug‗urtalash ko‗rsatkichlaridan kelib 
chiqqan holda (qayta sug‗urtalovchilar ishtirokini (ulushini) hisobga olmagan 
holda) amalga oshiriladi.
Sug‗urtalovchi ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta 
qilish bo‗yicha barqarorlashtirish zahirasini quyidagi tartibda hisoblaydi. 
IFJMS BZ miqdorini hisob-kitob qilish bazasi sifatida ish beruvchining 
fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilishni amalga oshirishdan hosil 
bo‗lgan moliyaviy natija miqdori qabul qilinadi. 
Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilishni amalga 
oshirishdan hosil bo‗lgan moliyaviy natija hisobot davridagi sug‗urtaning mazkur 
turi bo‗yicha daromadlar miqdori va hisobot davridagi sug‗urtaning mazkur turi 
bo‗yicha xarajatlar miqdori o‗rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. 
Hisobot davrida ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta 
qilish bo‗yicha daromadlar quyidagilarning yig‗indisi sifatida aniqlanadi: 

hisobot davrida hisoblangan sug‗urta brutto-mukofotlari; 

---

133 

ishlab topilmagan mukofot zahirasi, xabar qilingan, lekin bartaraf 
etilmagan zararlar zahirasi va sodir bo‗lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar 
zahirasining hisobot davrida kamayish tomonga o‗zgarishi. 
Hisobot davrida ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta 
qilish bo‗yicha xarajatlar quyidagilarning yig‗indisi sifatida aniqlanadi:

hisobot davrida sug‗urta shartnomalarining muddatidan oldin tugatilishi 
(shartlarining o‗zgartirilishi) munosabati bilan sug‗urta qildiruvchilarga 
qaytarilgan sug‗urta mukofotlari (badallari); 

hisobot davrida ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy 
sug‗urta qilishni amalga oshirish xarajatlari (shu jumladan, sug‗urta hodisalari 
sodir bo‗lishining oldini olish va ogohlantirish bo‗yicha ogohlantirish chora-
tadbirlari zahirasiga ajratmalar);

quyidagilardan iborat bo‗lgan hisobot davrida ish beruvchining fuqarolik 
javobgarligini majburiy sug‗urta qilish bo‗yicha joriy sug‗urta to‗lovlarini 
ta‘minlash xarajatlari:

ishlab topilmagan mukofot zahirasi, xabar qilingan, lekin bartaraf 
etilmagan zararlar zahirasi va sodir bo‗lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar 
zahirasining hisobot davrida ko‗payish tomonga o‗zgarishi;

hisobot davrida amalga oshirilgan sug‗urta to‗lovlari. 
Agar ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish 
bo‗yicha daromadlar va xarajatlar o‗rtasidagi farq ko‗rsatilgan daromadlarning 5 
foizidan ortiq bo‗lsa, ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta 
qilish bo‗yicha barqarorlashtirish zahirasi hisobot davri oxiriga ko‗rsatilgan ortiq 
summaga ko‗payadi.
Agar ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish 
bo‗yicha xarajatlar summasi daromadlar summasidan ortib ketsa, ish beruvchining 
fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish bo‗yicha barqarorlashtirish 
zahirasi hisobot davri oxiriga xarajatlarning daromadlardan ortgan summasiga 
kamaytiriladi.

---

134 
Agar sug‗urtalovchi hisobot davri boshiga qadar ish beruvchining fuqarolik 
javobgarligini majburiy sug‗urta qilish bo‗yicha barqarorlashtirish zahirasini 
hisoblamagan bo‗lsa, mazkur zahira hisobot davri boshiga nolga teng deb qabul 
qilinadi.
Agar ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish 
bo‗yicha barqarorlashtirish zahirasi hisob-kitoblar natijasida manfiy qiymatga ega 
bo‗lsa, mazkur zahira nolga teng deb qabul qilinadi.
Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish bo‗yicha 
barqarorlashtirish zahirasini hisob-kitob qilish uchun mazkur Nizomning 2-
ilovasida keltirilgan jadvallardan foydalaniladi.
Ogohlantirish chora-tadbirlari zahirasi (OCHZ) baxtsiz hodisalarni, sug‗urta 
qilingan mulkni yo‗qotish yoki shikastlanishini ogohlantirish chora-tadbirlarini 
moliyalashtirish, shuningdek sug‗urta hodisalarining sodir bo‗lishini ogohlantirish 
va oldini olishga yo‗naltirilgan boshqa chora-tadbirlarni moliyalashtirish uchun 
mo‗ljallangan. 
OCHZni shakllantirish va undan foydalanish tartibi sug‗urtalovchi 
tomonidan tasdiqlanadigan ogohlantirish chora-tadbirlari zahirasi to‗g‗risidagi 
nizomda belgilanadi.
Bunda sug‗urtalovchi OCHZdan moliyalashtiriladigan ogohlantirish chora-
tadbirlarining aniq ro‗yxatini belgilashi va uni Davsug‗urtanazoratga kelishish 
uchun taqdim etishi lozim.
OCHZ sug‗urta shartnomalari bo‗yicha hisobot davrida hisoblangan sug‗urta 
brutto-mukofotlaridan ajratmalar yo‗li bilan shakllantiriladi. 
OCHZga ajratmalar miqdori, tarif stavkasi tarkibida ushbu maqsadlarga 
ko‗zda tutilgan foizlardan kelib chiqib, biroq sug‗urta shartnomalari bo‗yicha 
hisobot davrida hisoblangan sug‗urta brutto-mukofotining 10 foizidan ko‗p 
bo‗lmagan holda (qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilgan hollardan tashqari), 
ogohlantirish chora-tadbirlari zahirasi to‗g‗risidagi nizomda belgilanadi.
Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish bo‗yicha 
ogohlantirish chora-tadbirlari zahirasiga (IFJMS OCHZ) ajratmalar miqdori, 

---

135 
hisobot davrida ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish 
shartnomalari bo‗yicha hisoblangan sug‗urta brutto-mukofotining 5 foizi 
miqdorida belgilanadi.
Falokatlar zahirasi (FZ), ko‗p sonli sug‗urta shartnomalari bo‗yicha sug‗urta 
to‗lovlarini amalga oshirish zaruratini keltirib chiqargan engib bo‗lmas kuch yoki 
yirik miqyosdagi avariya oqibati hisoblangan, favqulodda etkazilgan ziyonni 
qoplashga mo‗ljallangan. FZ shartlarida engib bo‗lmas kuch yoki yirik miqyosdagi 
avariya oqibatida etkazilgan ziyonni qoplash munosabati bilan sug‗urtalovchining 
sug‗urta to‗lovini amalga oshirishi majburiyatini ko‗zda tutuvchi sug‗urta turlari 
bo‗yicha shakllantiriladi. 
Falokatlar zahirasini shakllantirish va undan foydalanish tartibi, shartlari 
sug‗urtalovchi tomonidan tasdiqlanadigan falokatlar zahirasi to‗g‗risidagi nizomda 
belgilanadi.
Zararlilikning tebranishi zahirasi (ZTZ), sug‗urta turi bo‗yicha sug‗urta 
tarifining netto-stavkasini hisoblash uchun asos bo‗lgan kutilayotgan zararlilik 
darajasidan hisobot davridagi zararlilik darajasi yuqori bo‗lgan holatda, 
sug‗urtalovchining 
sug‗urta 
to‗lovlarini 
amalga 
oshirish 
xarajatlarini 
kompensatsiya qilishga mo‗ljallangan.
Zararlilikning tebranishi zahirasining miqdori yalpi hisoblangan sug‗urta 
mukofotining 10 foizidan oshmasligi lozim. 
ZTZni shakllantirish va undan foydalanish tartibi, shartlari sug‗urtalovchi 
tomonidan tasdiqlanadigan zararlilikning tebranishi zahirasi to‗g‗risidagi nizomda 
belgilanadi.
Aktivlarning nomuvofiqligi zahirasi (ANZ) faqat hayotni sug‗urta qilish 
sohasida faoliyat yuritadigan sug‗urtalovchi tomonidan tashkil etilishi mumkin va 
mukofotlar zahirasining 20 foizidan ortiq bo‗lmasligi lozim. 
ANZni shakllantirish va undan foydalanish tartibi, shartlari sug‗urtalovchi 
tomonidan tasdiqlanadigan aktivlarning nomuvofiqligi zahirasi to‗g‗risidagi 
nizomda belgilanadi.

---

136 
O‗zida majburiyatlarni aks ettirmagan, biroq sug‗urta faoliyatini amalga 
oshirish bilan bog‗liq bo‗lgan boshqa zahiralar sug‗urtalovchi tomonidan bunday 
zahirani shakllantirish va undan foydalanish tartibi, shartlarini nazarda tutuvchi 
tegishli zahira to‗g‗risidagi nizom sug‗urtalovchi tomonidan tasdiqlanganidan 
keyingina tashkil etilishi mumkin.
Sug‗urtalovchi sug‗urta zahiralari mablag‗lari qiymatiga ekvivalent bo‗lgan 
summadagi aktivlarni ajratishi shart. Ajratilgan aktivlar, ularni ajratish vaqtida 
sug‗urtalovchining hisob va hisobot registrlarida aniq belgilangan bo‗lishi shart. 
Ajratilgan aktivlarning umumiy qiymati sug‗urta zahiralari mablag‗larining 
jami miqdoridan kam bo‗lmasligi lozim. Ajratilgan aktivlar qiymati sifatida 
ularning balans qiymati tushuniladi. 
Ajratilgan aktivlar diversifikatsiya, qaytarilish, foydalilik va likvidlik 
talablariga javob berishi lozim. 
Ajratilgan aktivlar mablag‗lari sug‗urtalovchi tomonidan faqat tegishli 
sug‗urta zahiralarining shakllantirish maqsadiga muvofiq holda ishlatilishi 
mumkin. Ajratilgan aktivlar garov predmeti yoki kreditorga kafilning 
majburiyatlari bo‗yicha pul mablag‗larini to‗lash manbai sifatida xizmat qila 
olmaydi. 
Sug‗urta zahiralari xorijiy valyutada belgilangan holatlarda, aktivlar sug‗urta 
zahiralari belgilangan valyutaga ekvivalent valyutada yoki erkin konvertatsiya 
qilinadigan valyutada ajratiladi. 
Ajratilgan aktivlar quyidagi aktivlardan iborat bo‗lishi mumkin emas: 

sug‗urtalovchining ta‘sischilari, aksiyadorlari va xodimlariga berilgan 
qarzlar, shuningdek ular bo‗yicha jamg‗arilgan foizlar;

debitor - bog‗liq shaxslarning qarzlari; 

sug‗urta (qayta sug‗urta qilish) shartnomasida belgilangan to‗lov 
sanasidan uch oydan ko‗p muddat mobaynida sug‗urta qildiruvchilar (qayta 
sug‗urta qildiruvchilar) tomonidan to‗lanmagan sug‗urta mukofotlari; 

soliq va boshqa majburiy to‗lovlar bo‗yicha debitorlik qarzlar; 

kafolat bo‗yicha summalar; 

---

137 

majburiyat predmeti bo‗lgan aktivlar (qabul qilingan majburiyatlar 
doirasida). 
Ajratilgan aktivlarning 70% dan kam bo‗lmagan qismi quyidagilardan (yoki 
ularning ba‘zilaridan) tarkib topishi lozim: 

O‗zbekiston Respublikasining davlat qimmatli qog‗ozlari; 

bank omonatlari (depozitlar); 

kassadagi va/yoki hisob (valyuta) raqamlardagi va o‗zga bank 
raqamlaridagi pul mablag‗lari, shuningdek ularga tenglashtirilgan mablag‗lar; 

xorijiy davlatlarning davlat qimmatli qog‗ozlari (Davsug‗urtanazorat bilan 
kelishgan holda); 

O‗zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq, O‗zbekiston 
Respublikasi hududida chiqarish va muomalaga kiritishga ruxsat berilgan, yoki 
tegishli vakolatli organ tomonidan berilgan qimmatli qog‗ozlar bozorida savdoni 
tashkil etish bo‗yicha faoliyatni amalga oshirish uchun litsenziyaga 
(ruxsatnomaga) ega bo‗lgan xorijiy emitentlar tomonidan chiqarilgan hamda 
qimmatli qog‗ozlar bozorida muomalaga qo‗yilgan qimmatli qog‗ozlar. 
Sug‗urtalovchining boshqaruv organlari ajratilgan aktivlarning hisobot 
sanasiga mavjudligini va qiymatini tekshirib ko‗rishi, shuningdek aktivlar 
ajratilgan sug‗urta zahiralari summasi bilan ularni taqqoslab ko‗rishi shart va 
bunday huquqqa har qanday boshqa vaqtda ham ega. 
Ajratilgan aktivlar qiymati sug‗urta zahiralari summasidan kam bo‗lgan 
holatda, sug‗urtalovchi ajratilgan aktivlar qiymatini sug‗urta zahiralari 
summasidan kam bo‗lmagan qiymatga oshirish va sug‗urta zahiralari hajmining 
105 foizidan ko‗p bo‗lmagan miqdorda ko‗paytirish uchun yetarlli miqdordagi 
qo‗shimcha aktivlarni ajratishi shart. 
Ajratilgan aktivlar summasi sug‗urta zahiralari summasining 105 foizidan 
ortiq bo‗lgan holatda, sug‗urtalovchi ajratilgan aktivlar qiymati sug‗urta zahiralari 
miqdoridan kam bo‗lmagan va sug‗urta zahiralari miqdorining 105 foizidan ko‗p 

---

138 
bo‗lmagan summagacha qisqargunga qadar, ajratilgan aktivlarning ortiqcha 
bo‗lgan qismini ajratilmagan aktivlarga o‗tkazishi shart. 
Sug‗urtalovchilar har chorakda chorak o‗tgandan keyingi oyning 25 
sanasigacha moliyaviy hisobot tarkibida (buxgalteriya balansi - 1-shakl, moliyaviy 
natijalar to‗g‗risida hisobot - 2-shakl) mazkur Nizomning 1, 2, 2-1, 3 va 4-
ilovalariga muvofiq shakllarda sug‗urta zahiralari to‗g‗risidagi hisobotlarni 
Davsug‗urtanazoratga taqdim etadilar. Bunda yil yakuni bo‗yicha moliyaviy 
hisobot tarkibidagi sug‗urta zahiralari to‗g‗risidagi hisobotlar hisobot yilidan 
keyingi yilning 15 fevralidan kechikmagan holda taqdim etiladi (xorijiy 
investitsiya ishtirokidagi korxonalar bundan mustasno). Xorijiy investitsiya 
ishtirokidagi korxonalar yil yakuni bo‗yicha moliyaviy hisobot tarkibidagi sug‗urta 
zahiralari to‗g‗risidagi hisobotlarni hisobot yilidan keyingi yilning 25 martidan 
kechikmagan holda taqdim etadilar.
Sug‗urta zahiralarini hisoblash uslubi hamda shakllantirish va joylashtirish 
tartibi talablari buzilgan taqdirda, Davsug‗urtanazorat sug‗urtalovchiga yo‗l 
qo‗yilgan kamchiliklarni eng qisqa, ammo sug‗urtalovchi ko‗rsatmani olgan 
sanadan boshlab bir oydan ko‗p bo‗lmagan muddatda bartaraf etishi to‗g‗risida 
ko‗rsatma beradi. 
Kamchiliklar belgilangan muddatda bartaraf etilgandan so‗ng uch kun 
ichida, sug‗urtalovchi Davsug‗urtanazoratga tegishli hisob-kitoblar va 
kamchiliklarning bartaraf etilganligi to‗g‗risida ma‘lumotlarni (hisobotlarni) 
taqdim etishi shart. 
Davsug‗urtanazorat sug‗urtalovchi tomonidan qabul qilingan texnik 
zahiralarning tarkibini va hisoblash usullarini o‗zgartirish borasida ko‗rsatma 
berish, shuningdek Davsug‗urtanazoratga sug‗urta zahiralari to‗g‗risidagi 
axborotni taqdim etishning boshqa tartibini o‗rnatish huquqiga ega. Zarur holda, 
Davsug‗urtanazorat yuzaga kelgan holat sabablarini aniqlash maqsadida 
sug‗urtalovchiga o‗zining vakilini yo‗llaydi, shuningdek amaldagi qonun 
hujjatlariga muvofiq holda sug‗urtalovchi operatsiyalarining yoppasiga yoki tanlov 
asosida tekshiruvini amalga oshiradi. 

---

139 
Sug‗urtalovchi tomonidan mazkur Nizomda o‗rnatilgan talablarga rioya 
qilinmagan, belgilangan muddatda yo‗l qo‗yilgan kamchiliklarni bartaraf etish 
to‗g‗risidagi 
Davsug‗urtanazorat 
ko‗rsatmasini 
bajarmagan 
taqdirda, 
sug‗urtalovchiga qonun hujjatlariga muvofiq choralar ko‗riladi.