O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

8.8. Standart-kost (Standart costs) tizimi bo’yicha mahsulotning tannarxini 
kalkulatsiya qilish 
 
Mehnatni  tashkil  etish  va  ishlab  chiqarishni  boshqarish  muammolarini 
yechishning  obyektiv  tendensiyalari  20-yillar  boshidan  AQShda  qo‘llaniladigan 
ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash usulini qaytadan ko‘rib chiqishni taqozo qildi. 
Mahsulot  birligining  tannarxini  hisoblash,  narxlarni  o‘rnatish,  xarajatlarni  tezkor 
boshqarish  va  nazorat  qilish  uchun  moddiy  va  mehnat  xarajatlarining  me‘yorlari 
ishlab chiqila boshlandi. 
Akslanishga  yondashishga  muvofiq  ishlab  chiqarish  xarajatlari  hisobida 
qo‘llaniladigan  usullarni  ikkita  asosiy  guruhga  ajratish  ko‘zda  tutildi:  o‘tgan 
xarajatlar  hisobi  va  standartlashtirilgan  xarajatlar  va  ulardan  chetga  chiqishlarning 
hisobi.  Ishlab  chiqarishga  bo‘lgan xarajatlar  hisobi  va  kalkulatsiya  usullari  tizimida 
standart  xarajatlar  hisobi  tizimi  buyurtmalararo  va  jarayonlararo  hisobda  qo‘llashni 
ko‘zlab uni mustaqil va muhimlashgan sifatida ko‘rilmaydi. 
Me‘yor-standartlarni  ishlab  chiqish,  ishlab  chiqarishning  boshlanishigacha 
standart  kalkulatsiyalarni  tuzish  va  to‘plam  sifatida  tizimlashgan  standartlardan 
chetga  chiqishlarni  ajratish  bilan  haqiqiy  xarajatlarning  hisobi  "standart-kost"  tizimi 
nomini oldi. 
"Standart"-  mahsulot  birligini  ishlab  chiqarish  uchun  kerak  bo‘lgan  moddiy  va 
mehnat  xarajatlarining  miqdori  yoki  mahsulot,  xizmat,  ish  birligini  ishlab  chiqarish 
uchun oldindan hisoblab chiqilgan moddiy va mehnat xarajatlarini; "kost"- mahsulot 
birligini tayyorlash uchun ishlab chiqarish xarajatlarining pul ko‘rinishini aks ettiradi. 
Amerika  adabiyotida  standart-kost  tizimiga  har-xil  tushunchalar  beriladi,  bu 
tushunchaga  har-xil  mazmun  kiritiladi.  Lekin  hamma  hollarda  ham  bu  tizim  ishlab 
chiqarishning  to‘g‘ri  xarajatlarini  tartibga  solishga  qaratilgan  nazorat  instrumenti 
sifatida tavsif qilinadi. Standart-kost tizimining ustunliklari quyidagilardan iborat:  

  ishlab chiqarish va buyumlarning realizatsiyasi bo‘yicha kutiladigan xarajatlar 
haqidagi ma‘lumot bilan ta‘minlash;  

  mahsulot  birligining  oldindan  hisoblab  chiqilgan  tannarxi  asosida  narxni 
o‘rnatish;  

  me‘yorlardan  chetga  chiqishlar  va  ularning  vujudga  kelish  sabablarini 
ko‘rsatib daromad va sarflar haqidagi hisobotni tuzish. 
Kutiladigan  xarajatlar  firma  ichida  hisoblab  chiqilgan  standartlar  asosida 
aniqlanadi.  Bu  standartlar  tizim  funksiyalanishining  asosi  bo‘ladi  va  uning 
mazmunini ochadi. Standartlarning butun yig‘imi quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 

---

 
160 
1.  
Hisobga olinadigan baholarning darajasiga muvofiq.  
Ideal: materiallar, xizmatlarga bo‘lgan tariflar, mehnatga haq to‘lashga bo‘lgan 
stavkalarni  va  ustama  sarflarning  smeta  stavkalariga  bo‘lgan  eng  ma‘qul  narxlarni 
ko‘zlaydi.