Тavsiya etilayotgan adabiyotlar
1. Хошимов Б. Бухгалтерия ҳисоби назарияси. Дарслик.-Т.: 2004, -279 бет.
2. Байда Т.П. Теория бухгалтерского учѐта задачи и ситуации. Учебное
пособие -М.: Финансы и статистика, 2004
3. Гусева Г.Н.,Шеина Г.Н. Основы бух. учѐта: теория, практика,тесты.
Учебное пособие - М.: Финансы и статистика, 2004
Internet saytlari
http:// www. accounting. rut gars. edu
http:// www. buhgalteria. com. ua
142
8-Bob. BOSHQARUV HISOBINING NAZARIY ASOSLARI
8.1. Boshqaruv hisobining predmeti va usullari
Boshqaruv hisobi- xo‘jalik yurituvchi subyekt axborot tizimining tarkibiy qismi
hisoblanadi. Ishlab chiqarish faoliyatini boshqarishning samaradorligi tarkibiy
bo‘linmalar, subyekt xizmatlari bo‘limlarining faoliyati haqidagi ma‘lumot bilan
ta‘minlanadi. Bu ma‘lumotni boshqaruv hisobi to‘g‘ri boshqaruv qarorlarni qabul
qilish maqsadida subyektning ichida faoliyat ko‘rsatayotgan turli darajadagi
boshqaruvchilar uchun shakllantiradi.
Boshqaruv hisobining mazmuni boshqaruv maqsadlari bilan aniqlanadi: u ichki
bo‘linmalarning boshqaruvchilari oldiga qo‘yilgan qiziqish va maqsadlarga binoan
ma‘muriyat qarori bilan o‘zgartirilishi mumkin.
Boshqaruv hisobining mazmunini o‘rganishga uni subyektning butun axborot-
nazorat tizimi sifatida tavsiflovchi belgilar to‘plamini ko‘rib chiqishga yordam
beradi: axborot bilan ta‘minlanishining uzluksizligi, maqsadga yo‘naltirilganligi,
to‘liqligi, jamoatning obyektiv iqtisodiy qonunlaridan foydalanishda amaliy aks
ettirilishi, o‘zgaruvchan tashqi va ichki sharoitlarda boshqaruv obyektlariga ta‘sir
ko‘rsatish darajasi va hokazolar.
Boshqaruv hisobining mazmuni- tezkor boshqaruv qarorlari va subyektning
kelajakdagi rivojlanish muammolarining muvofiqlashtirish uchun ma‘lumotni
tizimlashtiruvchi xarajatlar va daromadlar, me‘yorlashtirish, rejalashtirish, nazorat
qilish va tahlil qilish hisobining integratsiyalashgan tizimidan iborat.
Тaklif etilgan tavsif shu bobda ko‘rilgan obyektlar, belgilar, masala va
maqsadlardan kelib chiqqan holda berilgan. Boshqaruv hisobining mazmunini
tavsiflab uning muhim xususiyatini belgilash lozim, chunki boshqaruv hisobi
boshqaruv jarayonini hisob jarayoni bilan bog‘laydi.
Boshqaruv predmeti bo‘lib obyektga ta‘sir ko‘rsatish jarayoni yoki ishlab
chiqarishning maksimal samaradorligiga erishish uchun insonlar faoliyatini tashkil
etish va muqobillashtirish maqsadidagi boshqaruv jarayoni hisoblanadi. Boshqaruv-
boshqaruv predmetini rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, stimullashtirish
va nazorat qilish yordamida ta‘sir ko‘rsatadi. Boshqaruvning maqsadlari va
masalalariga javob beruvchi o‘z tizimini yaratib boshqaruv hisobi ayni shu
funksiyalarni bajaradi.
Hozirgi vaqtda boshqaruv hisobining predmetini aniqlovchi aniq belgilar
mavjud emas. Mualliflar hozirgacha buxgalteriya hisobining umumiy va boshqaruv
hisobining qisman mazmunini tushuntirish bilan chegaralanganlar. Bu borada,
subyektning faoliyatini boshqarish tizimi va uslublari o‘zgarmoqda, shuning bilan
boshqaruv hisobining protsedura (muolaja)si va mazmuni ham o‘zgarmoqda. Bu
ayniqsa turli tashkiliy tizimli, o‘zgaruvchan tashqi omillarning ta‘sirchan (inflatsiya,
sanoatning tizimli qayta qurilishi va hokazo)ligiga ta‘lluqli. Shu yerdan
boshqaruvning obyektlari va subyektlarining ro‘yxati o‘zgaradi.
Boshqaruv haqidagi fan boshqaruv hisobi predmeti haqidagi konsepsiyani ham
shakllantiradi.
Boshqaruv hisobining predmeti bo‘lib umumiy ko‘rinishda ishlab chiqarishni
boshqarish butun sikli jarayonidagi obyektlarning jamlamasi hisoblanadi.
143
Predmetning mazmunini uning ko‘p obyektlari ochadi va ularni ikki guruhga
birlashtirish mumkin: subyektning xo‘jalik faoliyati jarayonida odamlarning
mehnatini ma‘lum maqsadga yo‘naltirilganligini ta‘minlovchi ishlab chiqarish
resurslari; to‘plamda subyektning ishlab chiqarish faoliyatini tuzuvchi xo‘jalik
jarayonlari va ularning natijalari.
Ishlab chiqarish resurslarining tarkibiga quyidagilar kiradi: asosiy jamg‘armalar-
bu mehnat vositalari, ularning holati va foydalanilishi; nomoddiy aktivlar- uzoq
muddatli qo‘yilmalarning obyektlari (yerdan foydalanish huquqi, standartlar,
litsenziyalar, savdo belgilari va boshqalar), ularning holati va foydalanilishi; moddiy
resurslar- mehnat vositasi yordamida ishlab chiqarish jarayonida qayta ishlov berish
uchun mo‘ljallangan mehnat buyumlari.
Boshqaruv hisobida bu resurslar ishlab chiqarish zaxiralari sifatida subyektning
omborlarida, sex omborlarida va bo‘linmalarda, ishlab chiqarish bo‘limining
omborlarida va tayyor mahsulot omborigacha ishlab chiqarish bosqichining darajalari
bo‘yicha ularning harakati jarayonida ko‘rsatilgan. Ular xom-ashyoni sanoatning
qazib oluvchi tarmog‘ining mahsuloti, qishloq xo‘jaligi mahsuloti sifatida; shu va
boshqa subyektlarda oldindan ishlov berilgan materiallar sifatida (YaТM-
tayyorlanmalar, pakovkalar, quyilmalar, detallar, uzellar va boshqalar); hozirgi
davrda subyektda mavjud mehnat resurslari, mehnat resurslaridan maqsadga muvofiq
faoliyat jarayonida foydalanishi va mehnatning natijasi sifatida ko‘radilar. Boshqaruv
hisobi obyektlarining ikkinchi guruhiga quyidagilar kiradi:
ta‘minot-tayyorlov- ishlab chiqarish ta‘minoti va ta‘miri, shuningdek ta‘minot
jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan marketing faoliyati uchun mo‘ljallangan sotib olish,
saqlash, ishlab chiqarishni xom-ashyo resurslarini sotib olish bilan, yordamchi
materiallar va ehtiyot qismlari bilan ishlab chiqarish uskunasi bilan ta‘minlash;
ishlab chiqaruvchi- ishlab chiqarish texnologiyasi tomonidan shartlangan va
asosiy va yordamchi muomalalardan tashkil topgan jarayonlar; ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarni takomillshatirish va yangilarini ishlab chiqarish bo‘yicha muomalalar;
moliyaviy-sotuv- mahsulotni sotish bozorini shakllantirish bo‘yicha marketing
tadqiqotlari va muomalalar; to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotuv muomalalari, bularga qadoqlash,
transportirovka qilish va boshqa turdagi ishlar kiradi; reklamadan boshlab to
iste‘molchilar bilan to‘g‘ri aloqalar o‘rnatish bilan tugab sotish hajmining o‘sishiga
yordamlashuvchi muomalalar; ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatini nazorat
qilish;
tashkiliy- subyektning tashkiliy tizimini tuzish, subyektning tizimidan
funksional bo‘limlarni, xizmatlarni, sexlarni, bo‘linmalarni ajratish; tizimli
bo‘linmalar, rejalashtirish, nazorat qilish, rejani bajarishni baholash, rag‘batlantirish
vazifalariga to‘g‘ri keladigan boshqaruvning turli darajalari o‘rtasidagi ichki
kommunikatsion aloqalarning talablariga javob beruvchi to‘g‘ri va qaytaruv aloqali
axborot tizimini subyektda tashkil etish; subyektning asosiy maqsadini bajarishga
qaratilgan ichki ijrochilarning harakatlarini muqobillashtirish muomalalari.
Boshqaruv hisobi obyektlarining boshqacha guruhlashtirilishi tanlanishi
mumkin, lekin har bir holatda u boshqaruvning asosiy maqsadlariga javob berishi
kerak.
144
Boshqaruv hisobi tizimida uning obyektlari ma‘lum ixtisosli yo‘nalishda aks
ettirishga ega. Birinchi o‘rinda ishlab chiqarish resurslarining holati, harakati,
subyektning xo‘jalik faoliyati jarayonida maqsadli ishlatilishida aks ettiriladi.
Ularning yordamida subyektning axborot tizimida boshqaruv hisobining
obyektlari akslanuvchi turli qo‘llanma va usullarning jamlami boshqaruv hisobining
uslubi deyiladi. U quyidagi elementlardan iborat: hujjatlashtirish, inventarizatsiya,
nazorat schyotlarini baholash, guruhlashtirish va umumlashtirish, me‘yorlashtirish,
rejalashtirish va limitlash, nazorat va tahlillardan iborat.
Хulosa qilib shuni aytish mumkinki, uslubning hamma elementlari bir-biridan
alohida emas, boshqaruv masalalarini yechishga qaratilgan ichki xo‘jalik aloqalarini
tashkil etish tizimida harakat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |