O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
Тavsiya etilayotgan adabiyotlar 
1.  Каримов А. ва бошқалар. Дарслик. «Шарқ» НМАКБТ. Т. 2004, -591бет. 
2.  Байда  Т.П.  Теория  бухгалтерского  учѐта  задачи  и  ситуации.  Учебное 
пособие -М.: Финансы и статистика, 2004 
3.  Гусева  Г.Н.,  Шеина  Г.Н.  Основы  бух.  учѐта:  теория,  практика,  тесты. 
Учебное пособие - М.: Ф и С, 2004. 
Интернет сайтлари 
http:// www. accounting. rut gars. edu 
http:// www. buhgalteria. com. ua 
http:// www. 1c. ru 
 

---

 
133 
7-BOB. MOLIYAVIY QO’YILMALAR 
7.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy qo’yilmalar tarkibi 
 
Bozor  munosabatlariga  o‘tish  bo‘yicha  O‘zbekiston  Respublikasida  amalga 
oshirilayotgan  iqtisodiy  islohot  teran  va  keng  miqyosda  davlat  mulkini 
xususiylashtirish  jarayoniga,  aksioner  jamiyatlari,  xususiy  korxonalar,  qo‘shma 
korxonalar  va  shunga  o‘xshaganlarni  tashkil  etishga  asoslangan.  Bu  jarayonlar 
quyidagi infratuzilmalar bilan chambarchas bog‘langan: tijorat banklari, investitsiya 
va  sug‘urta  fondlari,  birjalar,  moliya  –  sanoat  guruhlari,  lizing  kompaniyalari, 
maslahat va auditorlik firmalari va sh. k.  
Kapital  bozorini  rivojlantirish  maqsadida  O‘zbekistonda  fond  birjalari 
mavjudligini alohida e‘tirof etish kerak. Qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish 
tegishli normativ huquqiy bazaga asoslangan.
27
  
Qimmatli  qog‘ozlar  muomalasi  deganda  qimmatli  qog‘ozlarni  tasarruf 
etuvchilarni  almashishga  olib  keluvchi,  ularni  oldi  –  sotdi  va  boshqa  xarajatlari 
tushuniladi.  Qimmatli  qog‘ozlarni  har  qanday  korxona,  aksioner  jamiyati  va  kredit 
muassasalari  chiqarish  huquqiga  ega.  Qimmatli  qog‘ozlar  chiqarish  va  muomalada 
bo‘lishi  O‘zbekiston  Respublikasi  qonunchiligi  bilan  tartibga  solinadigan  aksioner 
jamiyatlarning aksiyalari, obligatsiyalar, depozit sertifikatlari, veksellar va boshqalar 
kiradi. 
Aksiya  –  aksioner  jamiyatini  boshqarishda,  jamiyatning  foydasida  va  jamiyat 
tugatilganda  mulk  qoldig‘ini  taqsimlashda  qatnashish  huquqini  beruvchi  aksioner 
jamiyatining ustav kapitaliga qo‘shilgan mablag‘ni tasdiqlovchi qimmatli qog‘ozdir. 
Aksiya  harakat  muddatiga  ega  emas  va  u  aksioner  jamiyatining  faoliyati  davomida 
harakatda bo‘ladi. 
Davlat  korxonalari  asosida  tashkil  qilingan  ochiq  tipdagi  aksioner 
jamiyatlarining  aksiyalarini  ro‘yxatga  olish  va  muomalaga  chiqarish  tartibiga 
binoan
28
,  hujjat  sifatida  aksiya  quyidagi  rekvizitlarga  ega  bo‘lishi  kerak:  aksioner 
jamiyatining nomi  va  joylashgan  joyi, qimmatli qog‘ozning nomi  –  «aksiya», uning 
turi,  tartib  raqami,  chiqarilgan  sana,  nominal  qiymati,  chiqariladigan  aksiyalarning 
miqdori, ro‘yxatga oladigan organ tomonidan berilgan aksiyaning kodi, dividendlarni 
to‘lash  muddati,  aksioner  jamiyati  boshqaruvining  raisi  va  bosh  buxgalterining 
imzolari, aksiyalarni chiqarish kuniga bo‘lgan ustav kapitalining hajmi. 
Sotib olingan aksiyalar uchun yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan pul milliy 
va  xorijiy  valutalarda,  shuningdek  asosiy  vositalar,  nomoddiy  va  boshqa  aktivlarni 
qo‘shish yo‘li bilan to‘lanishi mumkin. 
Shaxsini  belgilash  usuliga  qarab  ismi  yozilgan  va  ko‘rsatuvchiga  berilgan 
aksiyalarga  bo‘linadi.  Ismi  yozilgan  aksiyalarda  mulkdorning  maxsus  daftarida 
ro‘yxatga  olinadi.  Bu  o‘z  navbatida  kimda  qancha  va  qanday  aksiyalar  borligini 
aniqlash imkoniyatini beradi. Ko‘rsatuvchiga berilgan aksiyalarda mulkdorning ismi 
                                                 
27
 
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Қимматли қоғозлар бозорини ривожлантириш бўйича қўшимча 
чоралар тўғрисида» ги фармони. 1995 йил 7 сентябрдаги; Ўзбекистон Республикасининг  «Қимматли қоғозлар 
ва фонд биржаси тўғрисида» ги Қонун. 1993 йил 2 сентябр.
  
 
28
 
Ўз. Р. ВМ 1994 йил 8 июндаги 285–сонли қарорининг 1 иловаси; 1995 йил 14 февралдаги 351 – сонли Ўз. Р. 
ВМ қарори билан киритилган ўзгаришлар. 

---

 
134 
ko‘rsatilmaydi,  natijada  jamiyat  o‘zining  paychilari  to‘g‘risida  axborotga  ega 
bo‘lmaydi. Muomala nuqtai nazaridan ko‘rsatuvchiga berilgan aksiya afzalroqdir. 
Aksiya egalariga berilgan huquqlar hajmiga qarab aksiyalar oddiy va imtiyozliga 
bo‘linadi. Oddiy aksiyalar aksioner jamiyatini boshqarishda qatnashish, hisobot davri 
tugaganda  aksionerlar  majlisi  tomonidan  aniqlanadigan  miqdorda  dividend  olish  va 
jamiyat faoliyatining moliyaviy natijalarini aniqlash huquqini beradi.  
Imtiyozli  aksiyalar  aksioner  jamiyatini  boshqarishda  qatnashish  huquqini 
bermaydi,  lekin  korxona  o‘z  faoliyatini  foyda  bilan  yakunlamaganda  ham  birinchi 
navbatda  qat‘iy  belgilangan  miqdorda  dividend  olish  huquqini  beradi.  Bunday 
hollarda korxona rezerv fondidagi mablag‘lardan foydalanadi. 
Imtiyozli aksiyalarni chiqarish aksioner jamiyatiga o‘z mablag‘larini jalb qilish 
yo‘li bilan ustav kapitalini ko‘paytirish imkoniyatini beradi. 
Obligatsiya  –  uni  saqlovchilarga  qat‘iy  belgilangan  foiz  bilan  birga  nominal 
qiymatini to‘lash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatbaho qog‘ozdir.  
Obligatsiyani  tasarruf  etuvchi  obligatsiya  chiqargan  aksioner  jamiyati  yoki 
korxonaning, davlat yoki mahalliy hukumatning kreditori bo‘lib hisoblanadi. 
Shaxsini  belgilash  usuli  va  boshqa  xususiyatlariga  qarab  ismi  yozilgan  va 
ko‘rsatuvchiga  berilgan,  foizli va  foizsiz, erkin  muomalada bo‘ladigan  va  muomala 
doirasi  cheklangan  obligatsiyalarga  bo‘linadi.Obligatsiyalarni  har  qanday  mulk 
shakliga ega bo‘lgan korxona chiqarishi mumkin. Ularni sotishdan olingan pul faqat 
korxonani rivojlantirish uchun foydalanishi mumkin. 
Ichki  davlat  obligatsiyalari  va  mahalliy  zayomlar  bank  muassasalari  orqali 
tarqatiladi;  ularni  sotishdan  olingan  mablag‘lar  tegishli  respublika  yoki  mahalliy 
budjetga o‘tkaziladi. Bular faqat ko‘rsatuvchiga berilgan obligatsiyalardir. 
Obligatsiyalar  bo‘yicha  foizlar  ularning  harakat  muddati  ichida  davriy  berib 
borilishi  yoki  obligatsiyaning  harakat  muddati  tugagandan  keyin  bir  yo‘la  berilishi 
mumkin. 
Omonat 
sertifikatlari 
–  kredit  muassasalarining  pul  mablag‘larini 
deponentlangani  to‘g‘risidagi  guvohnomasidir.  Bu  guvohnomani  tasarruf  etuvchi 
omonat  sertifikati  muddati o‘tgandan  so‘ng depozit  summani  va  uning  foizini olish 
huquqiga  ega.  Omonat  sertifikatlarini  davlat  va  tijorat  banklari  beradi.  Omonat 
sertifikatlari  shaxsi  yozilgan  va  ko‘rsatuvchiga  berilgan  bo‘ladi.  Ko‘rsatuvchiga 
berilgan sertifikatlar muomalada bo‘lishi mumkin, ismi yozilgan sertifikat esa oldi – 
sotdi  muomalasida  qatnashmaydi.  Ko‘rsatuvchiga  berilgan  sertifikat  debitor  va 
kreditorlar o‘rtasida hisob – kitob vazifasini bajarishi mumkin. Sertifikatlar bo‘yicha 
foizlar faqat depozit muddati tugagandan keyin to‘lanadi. 
Veksel  –  qaysi  muddatga  yozilgan  bo‘lsa,  shu  muddat  tugagach,  unda 
ko‘rsatilgan  summani  to‘lashni  so‘zsiz  talab  qilish  nafaqat  hisob-kitobning  qulay 
shakli, balki tijorat kreditining bir turi hamdir, chunki vekselda ko‘rsatilgan pul shu 
vaqtning  o‘zida  to‘lanmaydi,  balki  ma‘lum  bir  vaqt  o‘tgandan  so‘ng  to‘lanadi.  Bu 
vaqt ichida vekselda ko‘rsatilgan summa veksel beruvchining tasarrufida bo‘ladi. 
Veksel  qarz  majburiyatlarning  bir  turi  bo‘lib,  u  qat‘iy  belgilangan  shaklda 
tuziladi.  O‘z  mazmuniga  qarab  veksel,  birinchidan,  so‘zsiz  pul  majburiyatlari  deb 
ta‘riflansa, ikkinchidan, u mavhum majburiyatdir. 

---

 
135 
So‘zsiz pul majburiyatligi shundan iboratki, uning to‘lanishi qandaydir shartlar 
bilan chegaralanmaydi, yoki boshqacha aytganda, bevosita vekselni to‘lashga tegishli 
tartib  bilan  bog‘liq  bo‘lmagan  begona  sharoitlarga  bog‘lanmaydi.  Veksel  bo‘yicha 
majburiyatning  mavhumligi  shundan  iboratki,  uning  tekstida  qanday  asosga  binoan 
berilganligi  ko‘rsatilmaydi.  Veksel  majburiyatining  maqsadi  faqat  pul  hisoblanadi. 
Veksellarning shakllari turlicha. 
Moliyaviy  veksel  –  korxona  tomonidan  bo‘sh  mablag‘lari  hisobidan  boshqa 
korxonalarga  ssuda  berishdir.  Moliyaviy  veksellarga  korxonaning  muddatida 
qaytarilmagan kreditor qarzlarini rasmiylashtiradigan veksellarni kiritish mumkin. 
Тovar vekseli sotuvchi bilan oluvchi o‘rtasidagi mahsulot jo‘natish yoki xizmat 
ko‘rsatish bitimlarida foydalaniladi. 
Vekselning  ikki  turi  mavjud:  oddiy  va  o‘tkazma.  Oddiy  veksel    qarzdor 
tomonidan  to‘ldirilib  imzolanadi  va  kreditorga  ma‘lum  summani  belgilangan 
muddatda  so‘zsiz  to‘lanishi  ko‘rsatiladi,  ya‘ni  oddiy  veksel  bilan  rasmiylashtirilgan 
qarz  majburiyatida  daslab  ikki  shaxs  qatnashadi:  bir  tomondan  kreditor,  ikkinchi 
tomondan qarzdor va shu bilan birga to‘lovchi bo‘lib hisoblanadi. 
O‘tkazma  veksel  oddiy  vekseldan  tubdan  fraqlanadi.  O‘tkazma  veksel  kreditor 
tomonidan  to‘ldirilib  imzolanadi.  Unda  vekselda  ko‘rsatilgan  summani  belgilangan 
muddatda uchinchi shaxsga to‘lash to‘g‘risida qarzdorga berilgan buyruq mavjud. Bu 
holda  teskari  vaziyat  vujudga  keladi:  veksel  qarzdor  tomonidan  yozilmasdan  haq 
talab qilib oladigan shaxs tomonidan yoziladi. Shunday qilib veksel beruvchi kreditor 
hisoblanadi.  Qarzdor  esa  veksel  saqlovchi  emas,  faqat  to‘lovchi  bo‘lib  hisoblanadi. 
Odatda  o‘tkazma  vekselni  ushlovchi  bo‘lib  uchinchi  shaxs  hisoblanadi.  Vekselda 
ko‘rsatilgan summani qarzdor to‘lovchi uchinchi shaxsga to‘lashi kerak. Bunda nima 
uchun  veksel  beruvchi  vekselda  ko‘rsatilgan  summani  remitentga  to‘lanishi,  ular 
o‘zaro qanday munosabatda ekanligi, birining ikkinchisi oldida qanday majburiyatlari 
borligi  to‘lovchini  qiziqtirmaydi.  Qarzdorning  to‘lash  majburiyati  faqat  veksel 
beruvchi  oldidagi  qarz  majburiyati  bilan  bog‘liq  bo‘lib,  hech  qanday  keyingi 
veksellar uni o‘zgartirmaydi. Shu munosabat bilan veksel beruvchi o‘tkazma vekselni 
o‘zi-o‘ziga ham yozib berishi mumkin, va dastlab o‘tkazuvchi bo‘yicha majburiyatda 
ham  faqat  ikkita  shaxs  qatnashadi:  Bir  tomondan  –  qarzdor  to‘lovchi  ikkinchi 
tomondan  esa  –  bir  vaqtning  o‘zida  ham  veksel  beruvchi  ham  veksel  saqlovchi 
bo‘lgan  kreditor.  Keyinchalik  veksel  saqlovchi  o‘z  huquqini  indossament  tartibida 
uchinchi  shaxsga  o‘tkazib  berishi  mumkin.  O‘tkazma  veksel  to‘lovchi  tomonidan 
akseptlanishi kerak va faqat shundagina yuridik kuchga ega bo‘ladi.