O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
3.8. Bank kreditlari va qarzga olingan mablag’larni  hisobga olish 
 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  bank  krediti  korxonalarning  qarzga  oladigan 
mablag‘larining  muhim  manbai  bo‘lib  hisoblanadi.  Bozor  munosabatlarini  tartibga 
soluvchi  qonunlar  ta‘sirida  ko‘p  tarmoqli  davlat  va  tijorat  banklari  shakllanib,  ular 
korxonalarning  tashkiliy  -  huquqiy  shakllaridan  qat‘iy  nazar  hisob  -  kitob,  kassa 
muomalalarini amalga oshirish bo‘yicha xizmat qiladi. 
Korxonalarning  banklar  bilan  olib  boriladigan  kredit  -  hisoblashish 
munosabatlari  ixtiyoriy  asosda  bo‘lib,  ikkila  tomonlarning  manfaatdorligi  asosida 
tuziladi.  Kreditlar  xo‘jalik  hisobida  turgan,  mustaqil  balansi  va  o‘z  aylanma 
mablag‘lariga  ega  bo‘lgan  korxonalarga,  odatda,  yiriklashtirilgan  kredit  obyektlari 
uchun beriladi. 
Hisob  -  kitob  munosabatlari  tamoyillari  va  talablarini  inobatga  olgan  holda 
obyektlar  uchun  kredit  berishdan  subyektga,  aniq  yuridik  va  jismoniy  shaxsga  yoki 
iqtisodiy va ijtimoiy dasturlar majmuini kreditlashga o‘tish amalga oshirilmoqda. 
Banklar  amaldagi qonunchilikda nazarda tutilgan  va  tomonlar bilan  kelishilgan 
holda kreditni qaytarib berish, muddatlilik, to‘lovlik va ta‘minlanganlik tamoyillariga 

---

 
66 
qat‘iy  amal  qilib  beradi.  Banklar  faoliyatining  huquqiy  asosini  qonuniy  va  boshqa 
me‘yoriy hujjatlar asosida tartibga solinadi.
13
 
Kredit  berish  va  uni  qaytarish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  barcha  masalalar  bank 
qoidalari  va  bank  bilan  kredit  oluvchi  korxonalar  o‘rtasida  tuzilgan  shartnomalar 
asosida tartibga solinadi. Тuzilgan kredit shartnomalarda quyidagilar kelishib olinadi: 
kredit  berish  obyekti  va  kreditning  muddati,  kredit  berish  sharti,  uni  berish  va 
qaytarish  tartibi,  majburiyatlarni  ta‘minlash  sharti,  foiz  stavkalari,  ularni  to‘lash 
tartibi, kredit berish va qaytarish bo‘yicha tomonlarning majburiyatlari, huquqlari va 
mas‘uliyati, hujjatlar ro‘yxati va ularni topshirish muddatlari va boshqa shartlar. 
Kredit olishda korxonalar bankka asoslangan ariza va unga quyidagi hujjatlarni 
ilova  qilib  kreditni  qaytarilishini  ta‘minlanishini  tasdiqlovchi  ta‘sis  va  boshqa 
hujjatlar topshiradi. 
Shartnoma  tuzilmasdan  bank  korxonaning  to‘lash  qobilyatini  sinchiklab 
tekshiradi.  Buning  uchun  bank  korxonadan  olgan  hujjatlardan  va  hisobotlardan 
foydalanadi,  kerak  bo‘lsa  joylarda  oldindan  tekshiruv  o‘tkaziladi.  Agar  bu 
hujjatlarning barchasi talabga javob bersa, bank xodimlari korxonaga kredit berishga 
qaror qiladi. Keyinchalik, xo‘jalik yurituvchi subyekt kredit olgandan so‘ng kreditni 
to‘liq  qaytargunga  qadar  kredit  shartnomasida  ko‘rsatilgan  tartib  va  muddatlarda 
bankka  buxgalteriya  hisoboti  va  korxonaning  xo‘jalik  -  moliyaviy  faoliyati  ustidan 
nazorat qilish uchun zarur bo‘lgan boshqa hujjatlarni topshirib turadi. 
Muddatiga  qarab  bank  kreditlari  qisqa  muddatli  va  uzoq  muddatli  bo‘ladi. 
Kreditning muddatliligi uning qaytarish muddati bilan belgilanadi. Chunonchi, qisqa 
muddatli kredit bir yildan kam muddatga beriladi, masalan, yuklangan tovarlar uchun 
beriladigan  kredit  muddati  haqiqiy  tovaraylanish  muddatiga  teng,  lekin  30  kundan 
oshmasligi kerak. 
Uzoq  muddatli  kreditlar  bir  yildan  ortiq  muddatga,  odatda,  yangi  texnikani 
tadbiq etishga, ishlab chiqarishni kengaytirishga, uning qaytadan tiklanishiga, qimmat 
asbob  -  uskunalarni  sotib  olishga  va  boshqa  maqsadli  dasturlarni  amalga  oshirishga 
olinadi. 
Bank  kreditlarini  olish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  muomalalar  hisobi  6810  «Qisqa 
muddatli bank kreditlari» va 7810 «Uzoq muddatli bank kreditlari»  schyotlarida aks 
ettiriladi.  Bu  schyotlar  passiv  bo‘lib,  ularning  qoldiqlari  hisobot  davri  boshiga 
qaytarilmagan  qarzlar  summasini  ko‘rsatadi,  debet  oboroti  -  kreditni  qaytarilishini, 
kredit oboroti esa olingan kredit summasini aks ettiradi. 
Kreditlar  olinganda  6810  va  7810  schyotlar  kreditlanib  quyidagi  schyotlar 
debetlanadi: 5010, 5110, 5210, 5510, 6010 schyotlar.  
6810 va 7810- schyotlarning debetida kreditlarni qisman yoki to‘liq qaytarilishi 
aks ettirilib 5110, 5210 va 5510- schyotlar bilan korrespondentlanadi. 
Хarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizomga binoan qisqa muddatli va uzoq muddatli 
kreditdan  foydalanganligi  uchun  to‘lanadigan  foiz  summasi  moliyaviy  faoliyat 
bo‘yicha xarajatga o‘tkaziladi. Demak kreditdan foydalanganligi uchun hisoblangan 
foiz  summasiga  9610  «Foizlar  ko‘rinishidagi  xarajatlar»  schyoti  debetlanib,  6920 
                                                 
13
 
Ўзбекистон Республикасининг  «Банклар ва банклар фаолияти  тўғрисида»  1996 йил    25 апрел,  Ўзбекистон 
Республикаси Қонуни «Марказий банк тўғрисида» ги  қонунлари 2005й 25 декабрь. 

---

 
67 
«Hisoblangan  foizlar»  schyoti  kreditlanadi.  Foiz  summasi  bank  muassasalariga 
o‘tkazib  berilganda  6920  «Hisoblangan  foizlar»  schyoti  debetlanib,  5110  «Hisob  - 
kitob» schyoti kreditlanadi. 
Bank  kreditlarining  analitik  hisobi  kredit  turlari  va  kredit  bergan  banklar  va 
alohida  muddatida  qaytarilmagan  kreditlar  bo‘yicha  yuritiladi.  Bank  kreditlarining 
hisobi 4- jurnal - orderda olib boriladi. 
Hozirgi vaqtda ishchi va xizmatchilarga yakka uy - joy qurish, dalabog‘  uylarini 
qurish,  ishchi  va  xizmatchilarga  kreditga  sotilgan  tovarlar  bo‘yicha  savdo 
tashkilotlari  bilan  hisob  -  kitob  qilish  uchun  banklardan  kredit  olish  keng 
rivojlanmoqda. 
Yuqorida  aytib  o‘tilgan  kreditlar  ham  qaytarish  muddatiga  qarab  6810  «Qisqa 
muddatli  bank  kreditlari»  va  7810  «Uzoq  muddatli  bank  kreditlari»  schyotlarida 
hisobga  olinadi.  Bu  muomalalar  bo‘yicha  xodimlar  bilan  olib  boriladigan  hisob  - 
kitoblar  4710  «Kreditga  sotilgan  tovarlar  bo‘yicha  xodimlarning  qarzi»  va  4720 
«Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzi» schyotlarida yuritiladi. Bu schyotlar 
aktiv  bo‘lib,  debetida  xodimlarga  berilgan  qarzlar,  kreditida  ushbu  qarzlarning 
qaytarilishi aks ettiriladi. Bu muomalalar quyidagi yozuvlar bilan rasmiylashtiriladi: 
Kreditga  sotilgan  tovarlar  bo‘yicha  topshiriq  -  majburiyatni  to‘lash  uchun 
bankdan  kredit  olindi,  D-t  4710  «Kreditga  sotilgan  tovarlar  bo‘yicha  xodimlarning 
qarzi», K-t 6810 yoki 7810 schyoti. 
Ishchi  va  xizmatchilar  kreditga  olingan  tovarlar  bo‘yicha  o‘z  qarzlarini 
qaytarganda, D-t 5010 yoki 6710, K-t 4710 schyoti. 
Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha banklardan olingan qarz qaytarilganda, D-t 6810 
yoki 7810, K-t 5110 «Hisob - kitob schyoti» schyoti. 
Ishchi  va  xizmatchilarga  uy-joy  qurilishi,  dalabog‘  qurilishi  uchun  banklardan 
kredit olinganda, D-t 5010 yoki 5110, K-t 6810 yoki 7810 schyoti. 
Ishchi  va  xizmatchilarga  uy-joy  qurilishi  va  dalabog‘  uylarini  qurish  uchun 
kredit berilganda, D-t 4720 «Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzi», K-t 5010 
«Milliy  valutadagi  pul  mablag‘lari»  yoki  5110  «Hisob-kitob  schyoti»  schyotlari. 
Ushbu qarzlar qaytarilganda, D-t 5010 yoki 6710, K-t 4720 schyot. Bankdan olingan 
qarz to‘langanda, D-t 6810 yoki 7810, K-t 5110 schyot. 
Yuqorida  aytib o‘tilgan  kreditlardan tashqari,  ishchi va  xizmatchilar ga  foizsiz 
kreditlar ham berilishi mumkin. Bu kreditlar qurilish, kapital ta‘mirlash, uy-joylarini 
kengaytirish uy-ro‘zg‘orlari bilan ta‘minlanish uchun korxonaning bo‘sh mablag‘lari 
hisobidan  beriladi.  Bunday  kreditlar  berilganda  quyidagicha  buxgalteriya  yozuvi 
rasmiylashtiriladi:  D-t  4790  «Хodimlarning  boshqa  qarzi»,  K-t  5010  yoki  5110 
schyot. Ushbu kreditlar qaytarilganda aksincha rasmiylashtiriladi. 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  korxonalar  boshqa  korxona  va  tashkilotlardan 
kredit  (qarz)  olishi  mumkin.  Qaytarish  muddatiga  qarab  bu  kreditlar  qisqa  muddatli 
(bir  yilgacha  muddatga)  va  uzoq  muddatli  (bir  yildan  ortiq  muddatga)  bo‘lishi 
mumkin.  Korxonaning  qarz  beruvchilar  bilan  bo‘ladigan  hisob-kitob  muomalalari 
6820  «Qisqa  muddatli  qarzlar»  va  7820  «Uzoq  muddatli  qarzlar»  schyotlarida 
hisobga olinadi. 
Bu schyotlar passiv bo‘lib, mamlakat ichidagi va xorijdagi qarz beruvchilardan 
davlat  va  xorijiy  valutalarda  olingan  kreditlar  va  boshqa  jalb  qilingan  mablag‘lar 

---

 
68 
bo‘yicha  hisob-kitoblar  holati  to‘g‘risidagi  axborotni  umumlashtirish  uchun 
tayinlangan. 
Bunday qarzlar olingan vaqtda 5110, 5210 - schyotlar debetlanib 6820 va 7820 
schyotlari  kreditlanadi.  Bunday  qarzlar  qaytarilganda  aksincha  provodkalar  beriladi. 
Korxona  tomonidan  qisqa  muddatli  va  uzoq  muddatli  qimmatli  qog‘ozlar,  xususan 
aksiyalar,  obligatsiyalar  chiqarib  sotish  yo‘li  bilan  chetdan  mablag‘lar  jalb  qilish, 
shuningdek  berilgan  veksellar  bo‘yicha  qarzlar  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  muomalalar 
6830  «Тo‘lanadigan  obligatsiyalar»,  6840«Тo‘lanadigan  veksellar»,  7830 
«Тo‘lanadigan obligatsiyalar» va 7840 «Тo‘lanadigan veksellar» schyotlarida hisobga 
olinadi. 
Bu  schyotlar  passiv  bo‘lib  qisqa  muddatli  qimmatli  qog‘ozlar  chiqarib  sotilsa 
yoki veksellar berilsa, pul mablag‘larini hisobga oladigan  schyotlar debetlanib 6830 
yoki  6840-  schyotlar  kreditlanadi.  Qimmatli  qog‘ozlar  sotib  olinsa  yoki  berilgan 
veksellar summasi  to‘lansa, aksincha  o‘tkazmalar  amalga  oshiriladi.  Uzoq  muddatli 
qimmatli qog‘ozlarning sotilishi yoki veksellarning berilishi va ularning sotib olinishi 
yoki  veksellar  summasining  to‘lanishi  7830  va  7840-  schyotlarini  qo‘llagan  holda 
shunday rasmiylashtiriladi. 
Qisqa va uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha hisoblangan foizlar summasiga 9610 
«Foizlar  ko‘rinishidagi  xarajatlar»  schyoti  debetlanib,  6920  «Hisoblangan  foizlar» 
schyoti  kreditlanadi.  Ushbu  foizlar  to‘lansa  6920-  schyoti  debetlanib  5010,  5110- 
schyotlari kreditlanadi. 
Yuqorida  keltirilgan  schyotlarning  analitik hisobi olingan  qarzlarning  shakllari, 
qarz beruvchilar va kreditni qaytarish muddatlari bo‘yicha yuritiladi. Qisqa muddatli 
qarzlar ko‘pincha qarz majburiyatlari bo‘yicha olingan tijorat kredit xarakteriga ega.