O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

11.7. Moliyaviy faoliyatdan olinadigan foyda (zarar)ni hisobga olish 
 
Moliyaviy  faoliyatdan  olinadigan  foyda  va  zararlar  alohida  daromad  va 
xarajatlar guruhiga kiritiladi. Bu foyda va zararlar korxonaning asosiy faoliyati bilan 
bevosita bog‘liq emas. Buxgalteriya hisobida moliyaviy faoliyatdan olinadigan foyda 
alohida, zarar alohida schyotlarda hisobga olinadi. 
Moliyaviy  faoliyatdan  olinadigan  foyda  (daromad)  quyidagi:    9510-«Royalti 
ko‘rinishidagi  daromadlar»,  9520-«Dividendlar  ko‘rinishidagi  daromadlar»,  9530-
«Foizlar  ko‘rinishidagi  daromadlar»,  9540-«Valutalar  kursi  farqidan  daromadlar», 
9550  -«Uzoq  muddatli  ijaradan  daromadlar»,  9560-«Qimmatli  qog‘ozlarni  qayta 
baholashdan  daromadlar»  va  9590-«Moliyaviy  faoliyatning  boshqa  daromadlari» 
schyotlarda hisobga olinadi. 
Bu  schyotlar  tranzit  schyotlar  bo‘lib,  passiv  schyotlariga  mansubdir.  Ushbu 
schyotlarning  kredit  aylanma  tegishli  manbalar  hisobidan  moliyaviy  foydaning 
ko‘payishini,  debet  aylanmasi  esa  ularning  hisobdan  chiqarilishini  ko‘rsatadi  va 
hisobot davri boshiga qoldig‘i qolmaydi. 
Moliyaviy  faoliyatdan  olinadigan  foydaning  shakllanishi  buxgalteriya  hisobi 
milliy standartlari bilan tartibga solinadi.
39
 
9510-«Royalti  ko‘rinishidagi  daromadlar»  schyotida  pul  mablag‘larini  hisobga 
oladigan  schyotlar  bilan  korrespondentlangan  holda  royalti  va  kapitalning 
transfertidan olingan daromadlar hisobga olinadi. 
Royalti  -  sotuvchiga  (litsenziyalarga)  litsenziya  shartnoma  buyumdan 
foydalanish  huquqi  uchun  vaqti  -  vaqti  bilan  ajratib  turiladigan  summa.  Olishga 
tegishli bo‘lgan royalti va gonorarlar summasiga quyidagicha rasmiylashtiriladi: D-t 
4850-«Olinadigan  royalti»,  Kt  9510-«Royalti  ko‘rinishidagi  daromadlar»  schyoti. 
Ushbu  olishga  tegishli  summa  olinsa,  pul  mablag‘larini  hisobga  oladigan  schyotlar 
debetlanib 4850- schyot kreditlanadi. 
9520-«Dividendlar 
ko‘rinishidagi  daromadlar» 
schyotida 
O‘zbekiston 
Respublikasi xududida va chet ellarda ulush qo‘shish yo‘li bilan boshqa korxonalar 
faoliyatida  qatnashishdan  olingan  daromadlar,  aksiyalar  bo‘yicha  dividendlar, 
obligatsiya va boshqa qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha daromadlar aks ettiriladi. 
Bunday 
daromadlar 
hisoblanganda 
9520-«Dividendlar 
ko‘rinishidagi 
daromadlar» schyoti kreditlanib quyidagi schyotlar debetlanadi: 
5110-«Hisob  -  kitob  schyoti»,  5210-«Mamlakat  ichidagi  valuta  schyotlari»- 
korxonaning  hisob  -  kitob  schyotidagi  pul  mablag‘laridan  foydalanganligi  uchun 
bank tomonidan o‘tkazib berilgan summaga; 
4840-«Olinadigan  dividendlar»  schyoti  -  korxona  tomonidan  sotib  olingan 
aksiyalar  va  boshqa  qimmatli  qog‘ozlar  bo‘yicha  hisoblangan  dividendlar 
summasiga. Ushbu dividendlar hisob - kitob schyotiga o‘tkazib berilsa, 5110-«Hisob 
- kitob schyoti» debetlanib 4840- schyot kreditlanadi. 
9530-«Foizlar  ko‘rinishidagi  daromadlar»  schyotida  uzoq  va  qisqa  muddatli 
investitsiyalar bo‘yicha hisoblangan foizlar aks ettiriladi. 
                                                 
39
  2-сонли  «Асосий  хўжалик  фаолиятидан  олинадиган  даромадлар»;  6-сонли  «Лизинг  ҳисоби»;  12-сонли 
«Молиявий инвестициялар ҳисоби» БХМС. 

---

 
232 
Foizlar  hisoblanganda  9530-«Foizlar  ko‘rinishidagi  daromadlar»  schyoti 
kreditlanib quyidagi schyotlar debetlanadi: 
4830-«Olinadigan  foizlar»  schyoti  –  uzoq  muddatli  va  joriy  investitsiyalar 
bo‘yicha  va  berilgan  kreditlar  bo‘yicha  mijozlardan  olinadigan  foizlar  summasiga. 
Foizlar  summasi  olinganda  pul  mablag‘larini  hisobga  oladigan  schyotlar  debetlanib 
4830- schyoti kreditlanadi. 
9540-«Valutalar  kursi  farqidan  daromadlar»  schyotida  valuta  schyotlari, 
shuningdek  xorijiy  valuta  muomalalari  bo‘yicha  ijobiy  kurs  farqlaridan  olingan 
daromadlar hisobga olinadi. 
Valuta  schyotlari  va  xorijiy  valuta  muomalalari  bo‘yicha  kurs  farqlaridan 
daromad  olinganda  9540-  «Valutalar  kursi  farqidan  daromadlar»  schyoti  kreditlanib 
quyidagi schyotlar debetlanadi: 
5210-«Mamlakat  ichidagi  valuta  schyotlari»  -  valuta  schyotidagi  mablag‘ 
bo‘yicha ijobiy kurs farqiga; 
0610-«Qimmatli  qog‘ozlar»,  5810-«Qimmatli  qog‘ozlar»  schyotlari  -  uzoq  va 
qisqa  muddatli  qimmatli  qog‘ozlar  bo‘yicha  xorijiy  valutalarning  ijobiy  kurs  farqi 
summasiga; 
4720-  «Berilgan  qarzlar  bo‘yicha  xodimlarning  qarzi»  schyoti  –  xodimlarga 
xorijiy valutada berilgan qarzlarning ijobiy kurs farqi summasiga; 
4110-«Ajratilgan bo‘linmalardan olinadigan schyotlar» - filial va vakolatxonalar 
bilan  olib  boriladigan  hisob–kitoblar  bo‘yicha  valuta  kursining  ijobiy  farqi 
summasiga; 
6230-―Boshqa  kechiktirilgan  daromadlar»  schyoti  -  muddati  uzaytirilgan  qarz 
bo‘yicha valuta kursi‖ning ijobiy farqi summasiga. 
9550-«Uzoq  muddatli  ijaradan  daromadlar»  schyotida  mulkni  uzoq  muddatli 
ijaraga  berishdan  olingan  daromad    aks  ettirilib  quyidagi  provodkalar  bilan 
rasmiylashtiriladi: 
- Uzoq muddatli ijara bo‘yicha joriy  yilda olinadigan daromad summasiga; D-t 
6230-«Boshqa  muddati  o‘zaytirilgan  daromadlar»  -  joriy  qismi,  K-t  9550-«Uzoq 
muddatli ijaradan daromadlar». 
-  Uzoq  muddatli  ijara  bo‘yicha  asosiy  vositalarni  ijaraga  berishdan  olingan 
daromad summasiga; D-t 7290- «Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar», 
K-t 9550 «Uzoq muddatli ijaradan daromadlar». 
9560-«Qimmatli  qog‘ozlarni  qayta  baholashdan  daromadlar»  schyotida 
qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholashdan olingan daromadlar 
hisobga olinadi. 
Uzoq va qisqa muddatli investitsiyalar bo‘yicha qimmatli qog‘ozlarning nominal 
qiymatidan  ortiq  baholangan  farq  summasiga  0610-  «Qimmatli  qog‘ozlar»  va  5810 
«Qimmatli  qog‘ozlar»  schyotlari  debetlanib  9560-  «Qimmatli  qog‘ozlarni  qayta 
baholashdan daromadlar» schyoti kreditlanadi. 
9590- «Moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar» schyotida yuqoridagi 
schyotlarda aks ettirilmagan muomalalardan olingan foyda aks ettiriladi. 
Masalan, uzoq muddatli qimmatli qog‘ozlar auksionida auksion muvafaqqiyatli 
o‘tkazilgandan  so‘ng  garov  summasi  qoldirilsa  0610-«Qimmatli  qog‘ozlar»  schyoti 

---

 
233 
debetlanib,  9590-«Moliyaviy  faoliyatdan  olingan  boshqa  daromadlar»  schyoti 
kreditlanadi. 
Hisobot  davri  oxirida  yuqoridagi  schyotlarning  kredit  oborotlari  yakuniy 
moliyaviy natijaga o‘tkaziladi: Dt 9510, 9520, 9530, 9540, 9560, 9590 schyotlar, Kt-
9910 -«Yakuniy moliyaviy natija» schyoti. 
Moliyaviy  faoliyat  bo‘yicha  xarajatlar  –  bu  alohida  guruhga  ajralib  turadigan 
xarajatlar  bo‘lib  ular  korxonaning  asosiy  faoliyati  bilan  bevosita  bog‘liq  emas. 
Mazkur  modda  bo‘yicha  korxonaning  moliyaviy  faoliyati  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 
xarajatlar aks ettiriladi. 
Korxonaning  moliyaviy  faoliyati  deganda  quyidagilar  tushiniladi:  kredit 
resurslarini  jalb  etish  va  berish;  qimmatli  qog‘ozlar  bilan  olib  boriladigan 
operatsiyalar;  valutalar  bilan  olib  boriladigan  operatsiyalar;    asosiy  vositalarni  uzoq 
muddatli ijaraga berish va olish. 
Shunday qilib moliyaviy faoliyat xarajatlariga quyidagi moddalar kiradi:  
1)  O‘zbekiston  Respublikasi  Markaziy  banki  tomonidan  belgilangan  hisob 
stavkasi  doirasida  va  ulardan  yuqori  doirada  qisqa  muddatli  hamda  uzoq  muddatli 
kreditlar  bo‘yicha,  shu  jumladan  to‘lov  muddati  o‘tgan  va  uzaytirilgan  ssudalar 
bo‘yicha to‘lovlar. 
Shuni  inobatga  olish  kerakki,  xarajatlar  tarkibi  to‘g‘risidagi  Nizomga  binoan 
olingan  kreditlar  bo‘yicha  har  qanday  foiz  to‘lovlari  korxona  tomonidan  o‘zining 
xarajatlari tarkibida hisobga oladi. 
15  oktabr  2003  yilda  O‘z  R.V.M.  tomonidan  tasdiqlangan  xarajatlar  tarkibi 
to‘g‘risidagi Nizomga asosan faqat to‘lov muddati o‘tgan va kechiktirilgan ssudalar 
bo‘yicha foizlar, shuningdek bank va boshqa moliyaviy tashkilotlarning bergan uzoq 
muddatli  kreditlari  bo‘yicha  to‘lanadigan  foizlar  xarajatlar  tarkibi  to‘g‘risidagi 
Nizomning 1-ilovasiga asosan (1.44;1.45) soliqqa tortiladi. 
2) Mulklarni uzoq muddatli ijaraga olish bo‘yicha to‘lanadigan foiz xarajatlari. 
3) Kurslardagi salbiy farqlar va xorijiy valuta operatsiyalari bo‘yicha zararlar. 
4)  Sarflangan  (qimmatli  qog‘ozlarga,  shu‘ba  korxonalarga  va  hakozalarga 
qo‘yilgan) mablag‘larni qayta baholashdan ko‘rilgan zararlar. 
5)  O‘z  qimmatli  qog‘ozlarini  chiqarish  va  tarqatish  bilan  bog‘liq  xarajatlar: 
aksiyalar, obligatsiyalar, veksellar va boshqa qimmatli qog‘ozlar. Bularga blankalarni 
xarid  qilish,  qimmatli  qog‘ozlarni  tarqatgani  uchun  bankka  to‘lanadigan  komissiya 
summasi va b. 
6) Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar, shu jumladan salbiy diskont. 
Korxonalarning  moliyaviy  faoliyati  bo‘yicha  xarajatlar  to‘g‘risidagi  axborot 
9600-«Moliyaviy  faoliyat  bo‘yicha  xarajatlarni  hisobga  oluvchi  schyotlar»  bo‘yicha 
ochilgan  quyidagi  schyotlarda  umumlashtiriladi:  9610-«Foizlar  ko‘rinidagi 
xarajatlar»;  9620-«Valutalar  kurslari  farqlaridan  zararlar»;  9630-«Qimmatli 
qog‘ozlarni  chiqarish  va  tarqatish  bo‘yicha  xarajatlar»;  9690-«Moliyaviy  faoliyat 
bo‘yicha boshqa xarajatlar» schyotlari. 
Yuqorida  keltirilgan  schyotlar  tranzit  hisoblanib  aktiv  schyotlarga  masubdir  va 
ular  debet  saldosiga  ega  bo‘lmaydi.  Debet  aylanmasi  hisobot  davrida  xo‘jalikning 
moliyaviy  faoliyatidan  sodir  bo‘lgan  xarajatlarni  ko‘rsatadi.  Hisobot  davri  oxirida 

---

 
234 
ushbu  debetida  yig‘oilgan  jami  xarajatlar  9910-  «Yakuniy  moliyaviy  natija» 
schyotining debeti bilan korrespondentlangan holda hisobdan chiqariladi. 
Bank  kreditlari,  mol  yuboruvchilardan  qarzlar,  shuningdek  uzoq  muddatli  ijara 
va boshqalar bo‘yicha foizlar to‘lash uchun hisoblanganda 9610- «Foizlar ko‘rinidagi 
xarajatlar»  schyoti  debetlanib  6920-  «Hisoblangan  foizlar»  schyoti  kreditlanadi. 
Ushbu  foizlar  summagi  hisob-kitob  schyotidan  o‘tkazib  berilsa,  6920-schyoti 
debetlanib 5110 «Hisob-kitob schyoti» kreditlanadi. 
Salbiy kurslar farqlari va balansning valuta moddalari bo‘yicha operatsiyalardan 
ko‘rilgan zararlar 9620-«Valutalar kurslari farqlaridan zararlar» schyotining debetida 
aks ettiriladi. 
Хorijiy  valutalardagi  operatsiyalar  bo‘yicha  salbiy  kurslar  farqi,  shu  jumladan 
buxgalteriya  balansini  tuzish  sanasiga  bo‘lgan  qarzlarni  qaytadan  baholashdan 
vujudga  kelgan    farqi  pul  mablag‘larini  hisobga  oluvchi  schyotlar,  olishga  tegishli 
schyotlarni  hisobga  oluvchi  schyotlar,  majburiyatlar  va  boshqalarni  hisobga 
oluvchilarning  krediti  bilan  korrespondentlangan  holda  9620-«Valutalar  kurslari 
farqlaridan zararlar» schyotining debetida aks ettiriladi. 
Qimmatli  qog‘ozlarni  chiqarish  va  tarqatish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  xarajatlar 
majburiyatlar  va  pul  mablag‘larini  hisobga  oladigan  schyotlarning  krediti  bilan 
korrespondentlangan  holda  9630-«Qimmatli  qog‘ozlarni  chiqarish  va  tarqatish 
bo‘yicha xarajatlar» schyotining debetida aks ettiriladi. 
Yuqoridagi  xarajat  moddalariga  kirmaydigan  xo‘jalikning  moliyaviy 
faoliyatidan  ko‘rilgan  boshqa  xarajatlar  9690-  «Moliyaviy  faoliyat  bo‘yicha  boshqa 
xarajatlar» schyotining debetida hisobga olinadi. 
Ҳisobot  davrining  oxirida  korxonaning  moliyaviy    faoliyati  bo‘yicha  9610, 
9620,  9630  va  9690-schyotlarning  debetida  yiYoilgan  xarajatlar  hisobdan 
chiqarilganda  quyidagicha  buxgalteriya  yozuvi  beriladi:  D-t  9910-«Yakuniy 
moliyaviy natija», K-t 9610, 9620, 9630 va 9690-schyotlari.