O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
5.7. Nomoddiy aktivlar tushunchasi va ularning turlari 
 
Mamlakatimizda ularni etirof qilish, baholash va buxgalteriya hisobi tartiblarini 
qatiy  belgilovchi  asosiy  hujjatlar  7-son  buxgalteriya  hisobi  milliy  standarti 
hisoblanadi.
19
 
Nomodliy  aktivlar  buxgalteriya  hisobining  asosiy  holatlari:  etirof  qilish  payti, 
qiymatini  baholash  va  foydalanish  muddatini  aniqlash,  amortizatsiya  yani  hisobga 
olish,  balans  qiymatining  boshqa  o‘zgarishlarni  hisobga  olish  va  ularning  so‘nggi 
bahosi  hamda  ularning  chiqishidan  keyingi  moliyaviy  natijalarni  aniqlash, 
shuningdek  korxonaning  moliyavii  hisobotidagi  nomoddiy  aktivlar  bo‘yicha 
axborotlarni ochib berishdan iborat. 
Nomoddiy  aktivlar  —  mahsulot  ishlab  chiqarish  jarayonida  korxonalarning 
mulk  obyektlaridan  foydalanish  maqsadida,  ishlarni  bajarish,  xizmatlar  ko‘rsatish 
yoki  tovarlarni  sotish  yoxud  uzoq  muddat  davomila  mamuriy  va  boshqa  vazifalarni 
amalga  oshirish  uchun  mol-mulki saqlab turilmaydigan  mulklarning  Indentifikatsiya 
qilingan obyektlaridir. 
Nomoddiy  aktivlarni  aniqlash,  aktiv  xo‘jalik  foydalanilgani  va  jismoniy 
mazmunga  ega  bo‘lmaganini  talab  etadi.  Jismoniy  manoga  ega  bo‘lmagan  aktivlar, 
agar  ularning  egalik  huquqini  qo‘shgan  va  ular  uzoq  muddat  davomida 
foydalaniladigan hollarda nomoddiy aktivlarni aniqlashga javob beradilar. 
Shartnomaviy va boshqa yuridik huquqlar vujudga kelishidan qatiy nazar. Agar: 

 
aktiv  bilan  bog‘liq  kelgusida  iqtisodiy  manfaatdorlik  korxonaga  kelishiga 
ishonch mavjud bo‘lsa; 

 
aktiv  qiymati  aniq  hisoblangan  bo‘lsa  nomodliy  aktivlar  aktiv  sifatida  tan 
olinali. 
Korxona  kelgusida  faqat  quyidagilar  mavjud  bo‘lgan  taqdirda  nomoddiy  aktiv 
bilan bog‘liq hisoblangan iqtisodiy foydalar olishi mumkin: 
                                                 
19
 
Ўзбекистон  Республикаси  Адлия  вазирлиги  томонидан  рўйхатга  олинган  7-сон  "Номоддий  активлар" 
Бухгалтерия ҳисоби миллий стандарти. 2005 йил 27 июнда 

---

 
108 

 
kelgusida  korxonaning  iqtisodiy  foydasi  (daromadi)ning  ko‘payishi  aktivning 
qobiliyati,  shuningdek,  korxonaning  aktivdan  shu  maqsadda  foydalanish  borasidagi 
niyati isbotlansa; 

 
yetarli  resurslar  mavjud  bo‘lsa,  yoki  korxona  kelgusida  kutgan  iqtisodiy 
foydani chiqarib olishi uchun ularning qulayligi. 
Nomoddiy  aktivlar  buxgalteriya  hisobining  birligi  inventar  obyekt  hisoblanadi. 
Nomoddiy aktivlarning inventar obyekti bitta patent, guvohnoma, huquqiy yon berish 
shartnomasi  va  boshqalardan  kelib  chiqadigan  huquqlar  majmuidan  iborat.  Bir 
inventar  obyekt  boshqasidan  farq  qilishining  asosiy  belgisi  uning  mahsulot  ishlab 
chiqarishdagi  mustaqil vazifasini  bajarishda, ishlarni bajarish yoki  xizmat  ko‘rsatish 
yoxud  korxonaning  mamuriy  yoki  boshqa  vazifalari  bajarilishida  foydalanishga 
xizmat qilishidan iborat, 
Ikki  yoki  bir  nechta  korxonaning  egaligida  bo‘lgan  nomoddiy  aktivlarning 
obyekti  umumiy  egalikdagi  uning  ulushiga  qarab  har  bir  korxonaga  nomoddiy 
aktivlarning tarkibida aks etadi. 
Yuqorida  qayd  etnlgan  barcha  shartlarga  javob  beruvchi  quyidagi  obyektlarni 
nomoddiy aktivlarga kiritish mumkin: 

 ixtiroga  patent,  sanoat  namunasi,  foydali  modelga  egalik  qiluvchining  qat‘iy 
huquqi; 

 EHM  uchun  dasturlar,  malumotlar  bazalariga  bo‘lgan  mualliflik  yoki  boshqa 
qonuniy egalik qiluvchilarning qat‘iy huquqi; 

 
integral  mikrosxemalarning  topologiyasiga  bo‘lgan  mualliflik  yoki  boshqa 
qonuniy egalik qiluvchilarning qat‘iy huquqi; 

 tovar  va  xizmat  qilish  belgisiga  qonuniy  egalik  qiluvchining  qatiy  huquqi, 
shuningdek, tovar ishlab chiqariladigan joy nomidan foydalanish huquqi; 

 patentga egalik qiluvchining seleksiya yutug‘iga bo‘lgan qat‘iy huquqi; 

 gudvill; 

 tabiiy resurslardan foydalanish huquqi, yani yerosti va tabiiy muhitning boshqa 
resurslari,  geologiya  va  tabiiy  muhit  haqidagi  boshqa  axborotlar  singarilardan 
foydalanish huquqi; 

 mol-mulkdan  foydalanish  huquqi,  ya‘ni  yer  uchastkasi,  binolar  va 
boshqalardan foydalanish huquqi; 

 boshqa  nomoddiy  aktivlar  (mahsulot  ishlab  chiqarish,  ishlarni  bajarish  va 
xizmat  ko‘rsatish,  iqtisodiy  va  boshqa  imtiyozlardan  foydalanish  kabilarga  bo‘lgan 
huquq). 
Shu  bilan  birga,  qati‘y  huquq  —  qonun  hujjatlarida  belgilangan  tartibda  faqat 
egalik  qilish  huquqiga  ega  shaxs  tomonidan  yoki  uning  roziligi  bilan  uchinchi 
shaxsga berilishi mumkin bo‘lgan mulkiy huquqdir. 
Nomoddiy aktivlar tarkibida, shuningdek tasis hujjatlariga muvofiq tan olingan 
tashkiliy xarajatlar ham hisobga olinadi. 
Shuni  nazarda  tutish  kerakki,  nomoddiy  aktivlar  tarkibiga  korxona  ishchi 
xodimlarining  aqliy  va  ishchanlik  sifatlari,  ularning  mehnatga  bo‘lgan  malakasi  va 
qobiliyati  qo‘shilmaydi,  chunki  bu  xususiyatlar  o‘z  egalaridan  ajralmaydigan 
xususiyat bo‘lib, ulardan foydalanilmaslik mumkin. 

---

 
109 
Nomoddiy aktivlarning eng ko‘p tarqalgan ko‘rinishlari litsenziyalar, patentlar, 
mualliflik huquqi, kompyuter dasturi bilan taminlanganlik, import kvotalari, nouxau, 
franchayz,  savdo  markalari,  tashkiliy  xarajatlar,  gudvill  va  boshqalardir.  Quyida 
nomoddiy 
aktivlarning 
subyektlar 
faoliyatida  ko‘proq  uchraydigan  ba‘zi 
ko‘rinishlarning tavsiflari keltiriladi. 
Patent  —  u  yuridik  tomondan  ro‘yxatga  olingan  va  tan  olingan  qati‘y  huquq. 
Patent  huquqi  egalik  qiluvchiga  boshqa  shaxslarning  aralashmasligida  patent  tatbiq 
etiladigan  jarayon  va  faoliyat  yuritishga  hamda  mahsulotlardan  foydalanish,  ishlab 
chiqarish, sotish va nazorat qilishga imkon yaratadi. 
Sanoat  dizaynini  ro‘yxatta  olish.  Sanoat  dizaynini  ro‘yxatga  olish  patentning 
ishlab  chiqarilgan  mahsulotning  shakli,  namunasi  yoki  bezagiga  nisbatan 
qo‘llanilishiga o‘xshashdir. Patent faoliyatni himoya qilsa, sanoat dizaynini ro‘yxatga 
olish  mahsulotning  tashqi  ko‘rinishini  himoya  qiladi.  Masalan,  komputer 
terminalining  yangi  dizayni  dizaynni  ro‘yxatga  olish  tomonidan  himoya  qilinadi, 
yangi "Rentium IV" kompyuteri esa patent tomonidan himoya qilinadi. 
Mualliflik huquqi — qonun tomonidan adabiyot asarlari, musiqa, tasviriy san‘at 
kabi  ijodiy  ishlarning  mualliflariga  qaratilgan  himoya  shakli.  Mualliflik  huquqi 
egalariga  ma‘lum  ekskluziv  huquq,  shu  jumladan  o‘z  ishlarini  nashr  qilish,  qayta 
nashr qilish va ko‘paytirish, o‘z asarlarini sotish va nusxalarini tarqatish, ijro etish va 
yozish huquqi beriladi. 
Savlo  markalari  va  savlo  nomlari.  Savdo  markalari  (masalan,  "Nestle", 
"Adidas")  va  (yoki)  savdo  nomlari  (Coka-Cola)  —  bu  kompaniyalarga,  mahsulot 
yoki xizmatlarga berilgan nomlar, belgilar yoki boshqa belgilovchi aksiyalardir. Ular 
egalik  qilishni  asoslash  uchun  ro‘yxatdan  o‘tkazilishi  mumkin.  Bunday  holatda 
mahsulotlarning  nomi,  belgisi  yoki  boshqa  belgilovchi  identifikatsiyalar  yuridik 
tomondan himoyalangan bo‘ladi. 
Franchayz  —  ma‘lum  shakllar,  texnologiyalar  yoki  tashqi  ko‘rinishdan  juda 
yaxshi  foydalanishga  bo‘lgan  huquq.  Franchayzlar  odatda  davlat  mulkidan 
foydalanish  yoki  kommunal  xizmatlar  ko‘rsatish  huquqini  olish  uchun  hukumat 
organlari tomonidan va aniq vazifalar hamda aniq xizmatlardan foydalanish huquqini 
olish  uchun  xo‘jalik  subyektlari  tomonidan  beriladi.  Franchayz  haqidagi  har  bir 
shartnoma  u  amal  qiladigan  davrdagi  muddatni,  shuningdek  franchayz  (foydalanish 
huquqidagi  imtiyozlarni  beruvchi  subyekt)  va  franchayzlar  (mazkur  imtiyozni 
oluvchi subyektlar)ning huquq va majburiyatlarini aniqlashtiradi. 
Тashkiliy  xarajatlar  —  faoliyatni  tashkil  etishda  vujudga  keladigan  sarflar. 
Тashkiliy  faoliyat,  masalan,  yuridik  va  ro‘yxatga  olishga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  mansub 
bo‘ladigan  sarflar  tashkiliy  xarajatlar  sifatida  kapitallashtirilishi  mumkin.  Тashkiliy 
xarajatlarni  kapitallashtirish  uchun  mazkur  xarajatlar  kelgusida  foyda  keltiradigan 
dalillar  asos  bo‘lib  hisoblanadi.  Bir  hisobot  davrida  tashkiliy  xarajatlarning  barcha 
yig‘indisi  faoliyatning  foyda  bilan  xarajatga  nomutanosiblikka  olib  keladigan 
moliyaviy natijalarga kiritiladi. 
Nomoddiy  aktivlarning  ba‘zilari  ikkita  maxsus  tavsifga  ega  bo‘ladi:  ular  uzoq 
muddatli  bo‘nak  to‘lovlari  hisoblanadi  va  ular  boshqa  tarafga  sotilishi  mumkin 
bo‘lgan egalik qiluvchining hech qanday huquqlari bilan taqsimlanmaydi. 
Nomoddiy aktivlar quyidagi belgilar bo‘yicha tasniflanishi mumkin: 

---

 
110 
egalik  qilish  tavsifi  bo‘yicha:  ayirboshlanganlar,  masalan,  litsenziyalar, 
patentlar,  dasturiy  ta‘minlash,  nouxau  kabilar;  ayirboshlanmaganlar,  masalan, 
tashkiliy xarajatlar va gudvill. 
Identifikatsiyalash  bo‘yicha:  a)    alohida  identifikatsiyalanganlar.  Ba‘zi 
nomoddiy  aktivlar  firmaning  aktivlarilan  alohila  tenglashtirilishi  mumkin,  masalan, 
litsenziyalar, savdo markalari, franchayz, tashkiliy xarajat va boshqalar; 
b) 
alohila identifikatsiyalanmayliganlar. Boshqa nomoddiy aktivlar alohida 
identifikatsiyalanmaydi,  balki  aksincha  —  ularning  siymati  firmaning  boshqa 
aktivlari  bilan  o‘zaro  aloqalaridan  olinadi.  Masalan,  mijozlarning  ishonchiga  yoki 
xodimlar malakasining darajasiga asoslanadigan gudvil.