O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
5.4.  Asosiy  vositalarga  amortizatsiya  hisoblash  usullari  va  ularning 
buxgalteriya hisobi 
 
Ma‘lumki, xo‘jalik yurituvchi subyektlarda asosiy vositalarning qiymati odatda 
ularga  eskirish  (amortizatsiya)  hisoblash  yo‘li  bilan  qoplanadi.  Asosiy  vositaning 
amortizatsiyalanadigan  qiymati  uning  butun  foydali  xizmat  muddati  mobaynida 
xo‘jalik  yurituvchi  subyektning  xarajatlariga  amortizaiion  ajratmalar  ko‘rinishida 
muntazam  taqsimlanali.  Bu  yerda  amortizatsiyalanadigan  qiymat  deyilganda 
aktivning  moliyaviy  hisobotlarda  aks  ettirilgan  boshlang‘ich  (qayta  tiklash) 
qiymatidan  uning  taxminiy  (baholangan)  tugatish  qiymatini  chegirib  tashlangandan 
qolgan summasi tushuniladi. 
5-son  BHMS,  aktivning  foydali  xizmat  muddati  davomida  asosiy  vositalarning 
amortizatsiyalanadigan  qiymatini  uning  tayinlashidan  kelib  chiqib,  mahsulotlar 
(ishlar,  xizmatlar)ning  tannarxiga  yoki  davr  xarajatlariga  muntazam  ravishda 
taqsimlanadigan  eskirishning  qiymat  ko‘rinishidagi  ifodasini  amortizatsiya  sifatida 
belgilab  beradi.  Shuni  nazarda  tutish  kerakki,  asosiy  vositalar  obyekti  bo‘yicha 
eskirish  hisoblanishi, mazkur obyekt  asosiy  vositalar  tarkibiga qabul qilingan oydan 
keyingi 
oyning 
birinchi 
sanasidan 
boshlanadi 
va 
ushbu 
obyektning 
amortizatsiyalanadigan qiymati to‘la qoplanguncha yoki u balansdan chitsarilguncha 
amalga oshiriladi. Agar asosiy vositalarning obyektlari bo‘yicha eskirish hisoblanishi 

---

 
98 
mazkur  obyekt  qabul  qilingan  oydan  keyingi  birinchi  oydan  boshlanadigan  bo‘lsa, 
unga mos ravishda mazkur obyekt bo‘yicha eskirish hisoblanishi uning amortizatsiya 
qiymati to‘liq qoplangan yoki u balansdan chiqarilgan oydan keyingi oyning birinchi 
sanasidan to‘xtatiladi. 
Asosiy  vositalar  obyektining  foydali  xizmat  muddati  davomida  amortizatsiya 
hisoblanishi to‘xtatilmaydi, qonunchilikda o‘rnatilgan tartibda ularni konservatsiyaga 
o‘tkazish  hollaridan  hamda  obyektning  foydalanishi  to‘liq  to‘xtatilgan  sharoitda 
ularning  qo‘shimcha  qurilishi,  qo‘shimcha  jihozlanishi,  rekonstrukiiya  qilinishi, 
zamonaviylashtirilishi, texnik qayta qurollantirilishi davridan tashqari. 
Asosiy vositalar obyektlari bo‘yicha amortizatsiya ajratmalarining hisoblanishi, 
korxonaning hisobot davridagi faoliyati natijalaridan qat‘iy nazar, amalga oshiriladi 
va u mos holatda hisobot davrining buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. 
21son  BHMSga  muvofiq,  asosiy  vositalar  obyektlari  bo‘yicha  hisoblangan 
amortizatsiya summasi buxgalteriya hisobida tegishli summalarni to‘plash yo‘li bilan 
asosiy  vositalarning  eskirishini  hisobga  oluvchi  schyotlarda  (0200)  aks  ettiriladi.
15
 
Хo‘jalik yurituvchi subyektlarning buxgalteriya hisobida asosiy vositalar obyektlari 
bo‘yicha amortizatsiya hisoblanishi quyidagi tarzda aks ettiriladi: 
a) ishlab chiqarish jarayonida foydalanilayotgan asosiy vositalar bo‘yicha ishlab 
chiqarilayotgan  mahsulot  tannarxining  kalkulatsiyasini  hisoblash  va  xarajatlarni 
mahsulot  birligi  tannarxiga  olib  borish  usuliga  qarab:  Dt  «Asosiy  ishlab  chiqarish» 
yoki 2510 «Umumishlab chiqarish», Kt «Asosiy vositalarning eskirishi» schyoti. 
b)  yordamchi  ishlab  chiqarish  yoki  xizmat  ko‘rsatuvchi  xo‘jaliklar 
uchastkalarida  foydalanilayotgan  asosiy  vositalar  bo‘yicha:  Dt  2310  -  «Yordamchi 
ishlab  chiqarish"  schyoti  yoki  2710  -  «Хizmat  ko‘rsatuvchi  xo‘jaliklar"  schyoti,  Kt 
«Asosiy vositalarning eskirishi» schyoti. 
v)  mahsulotlar  (ishlar,  xizmatlar)  va  tovarlarni  sotishda  foydalanilayotgan, 
ma‘muriy  maqsalda,  malaniymarifiy  va  boshqa  ijtimoiy  vazifalarda  ishlatilayotgan 
asosiy  vositalar  bo‘yicha:  Dt  «Davr  xarajatlari»  schyoti,  Kt  «Asosiy  vositalarning 
eskirishi» schyoti. 
5-son  BHMSga  muvofiq,  asosiy  vositalar  bo‘yicha  amortizatsiya  summasi 
quyidagi usullardan birini qo‘llash yo‘li bilan hisoblanishi mumkin: 
1) amortizatsiyani bir tekisda (to‘g‘ri chiziqli) hisoblash; 
2)  amortizatsiyani  bajarilgan  ishlar  hajmiga  mutanosib  ravishda  hisoblash 
(ishlab chiqarish usuli); 
3) ikki karrali amortizatsiya meeri bilan kamayib boruvchi qoldiq usuli; 
4) yillar yig‘indisi usuli (kumulyativ usul). 
Amortizatsiyani  bir  tekisda  (to‘g‘ri  chiziqli)  hisoblash  usulining  mohiyati 
shundan  iboratki,  asosiy  vositalarning  amortizatsiyalanadigan  qiymatidan  kelib 
chiqib, ularning foydali xizmat qilish muddati davomida amortizatsiya bir tekisda va 
teng  ulushlarda  hisoblab  boriladi.  Ushbu  usulga  muvofiq,  asosiy  vositalar 
obyektining amortizatsiyalanadigan qiymati uning foydali xizmat muddati davomida 
tegishli xarajatlarga bir maromda (tekisda) olib boriladi (taqsimlanadi). Mazkur usul 
                                                 
15
  21-сонли  БҲМС  "Хўжалик  юритувчи  субъектларнинг  молиявий-хўжалик  фаолияти  бухгалтерия  ҳисоби 
счѐтлар режаси ва уни қўллаш бўйича Йўриқнома".  

---

 
99 
bo‘yicha  amortizatsiya  qilish  meyorining  miqdori  foydali  xizmat  muddatining 
davomiyligiga  bog‘liq  bir  davr  uchun  amortizatsiya  ajratmasi  summasi 
amortizatsiyalanadigan  qiymatini  obyekt  foydalaniladigan  hisobot  davrlari  soniga 
bo‘lish yo‘li bilan hisob-kitob qilinadi. 
Amortizatsiya  hisoblashning  bir  tekisda  (to‘g‘ri  chiziqli)  hisoblash  usulila 
amortizatsiya  ajratmalarining  yillik  summasi  asosiy  vositalar  obyektining 
boshlang‘ich (qayta tiklash) qiymatidan uning tugatish qiymatini ayirish orqali va 
mazkur obektning foydali xizmat muddatidan kelib chiqib aniqlanadi: