O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

4.3. Turli mamlakatlarda merkantilizm ta‟limotining  
o„ziga xos xususiyatlari 
 
Har  bir  davlatda  merkantilizm  o‗ziga  xos  usulda  namoyon  bo‗ldi. 
Iqtisodiy  rivojlanish  darajasi  mamlakatdagi  siyosiy  vaziyat,  turli 
xalqlarning milliy-psixologik xususiyatlari uning o‗ziga xos tomonlarini 
keltirib chiqardi. 
Merkantilizm  Ispaniya,  Italiya,  Angliya  va  Fransiyada  ancha  keng 
tarzda rivojlandi. 
Masalan,  Ispaniyada boylik qimmatbaho metall  pul  bilan bir  narsa, 
deb  qaralgan.  Shu  bois,  Ispaniyada  XVII  asrning  boshigacha 
mamlakatdan  oltin  va  kumushni  olib  chiqish  (o‗lim  jazosi  tahlikasi 
ostida)  taqiqlangan.  Ispan  bimetall  monetar  nazariyasining  yetuk 
himoyachisi  Marian  XVII  asrning  20-yillarida  qimmatbaho  toshlardan 
iborat  xorijiy  monetalarga  ayirboshlanadigan  tovarlarni  chetga 
chiqarishdan boshqa barcha har qanday tashqi savdoni man etish talabini 
ilgari surdi. 
Bunday  qattiq  chora-tadbirlar  mamlakat  hayotiga  salbiy  ta‘sir 
ko‗rsatdi.  Xalqaro  savdoda  chetga  chiqib  qolgan  Ispaniya  iqtisodiy 
rivojlanishdan ancha orqada qolib ketdi. 
Merkantilizm  iqtisodiy  ta‘limot  va  davlat  siyosati  sifatida 
Fransiyada ancha rivoj topdi. Fransiyada merkantilizm vakillaridan biri, 

---

79 
 
mashhur  «Siyosiy  iqtisod  traktati»  (1615)  asarining  muallifi  Antuan 
Monkreten  (1576–1621)  hisoblanadi.  U  davlatning  iqtisodiyotga  faol 
aralashuvini  jamg‗armani  ko‗paytirishning,  mamlakat  xo‗jaligini 
mustahkamlash  va  rivojlantirishning  asosiy  omili  sifatida  baholadi. 
A.Monkreten pul boyligini ko‗paytirish yo‗llarini qidirdi, o‗z takliflarini 
qirol  Lyudovik  XIII  ga  tavsiya  etdi.  U  manufakturani  rivojlantirish, 
hunarmandchilik 
maktablari 
tashkil 
etish, 
mahsulotlar 
sifatini 
yaxshilash,  o‗z  mamlakati  savdogarlariga  tashqi  savdoda  monopol 
huquq  berish,  mamlakatda  ishlab  chiqarilgan  tovarlar  savdosini 
kengaytirish  bilan  Fransiya  bozoridan  xorijiy  savdogarlarni  siqib 
chiqarishni  taklif  qildi.  A.Monkreten  xorijiy  savdogarlarni  mamlakat 
boyligini  so‗rib  oluvchi  nasosga  taqqoslaydi.  A.Monkreten  dasturi 
Fransiya  tashqi  savdosini  kengaytirishni  ko‗zda  tutadi,  u  nisbatan 
monetarizm  g‗oyasini,  shuningdek,  savdo  balansi  konsepsiyasini  aks 
ettiradi. 
Fransiyadagi  amaliy  merkantilizmning  eng  yorqin  vakili  Jan  Batist 
Kolber  (1619–1683-y.)  hisoblanadi.  U  fransuz  qiroli  Lyudovik  XIV 
saroyida  moliya  superintendanti  (vaziri)  vazifasida  ishlagan  va  faol 
proteksionistik  siyosatni  olib  borgan.  Keyinchalik  J.B.Kolber  olib 
borgan  iqtisodiy  siyosat  va  fransuz  merkantilizmi kolbertizm,  deb atala 
boshladi. 
J.B.Kolberning  asosiy  g‗oyalari  va  ularning  hayotga  tatbiq  etilishi 
quyidagicha tavsiflanadi: 
1)  Fransiya  tashqi  savdosini  faollashtirishga  har  tomonlama  ta‘sir 
ko‗rsatdi; 
2)  tashqi  bozorga  tovar  ishlab  chiqarishni  hisobga  olgan  holda 
manufaktura sanoatini rivojlantirishga imkoniyat yaratib berdi; 
3)  proteksionistik  tariflardan  keng  foydalangach,  Fransiya  bojxona 
siyosatini tartibga solish bilan faol shug‗ullandi; 
4)  manufaktura  sanoati  rivojlanishiga  alohida  e‘tibor  bergan  holda 
qishloq  xo‗jaligining  ancha  orqada  qolib  ketishini  keltirib  chiqardi, 
ayniqsa,  mamlakatdan  don  olib  chiqishni  noto‗g‗ri  man  etishi  va 
mamlakatga  erkin  don  olib  kirishga  ruxsat  berishi  dehqonchilikning 
qashshoqlashuviga olib keldi. 
Angliya  merkantilizmining  ancha  yirik  vakili  Uilyam  Staffordning 
(1154–1612-y.)  hayot  faoliyati  to‗g‗risidagi  ma‘lumotlar  juda  kam. 
Uning  faqat  boy  savdogar  oilasidan  kelib  chiqqanligi  va  ―Bizning 
vatandoshlarning  ba‘zi  bir  shikoyatlarining  qisqacha  bayoni‖  asarini 

---

80 
 
yozganligi  ma‘lum.  Unda  U.Stafford  merkantilizm  uchun  xarakterli 
bo‗lgan quyidagi g‗oyalarni ilgari surgan: 
1)  muomalada  buzilgan  pullar  emas,  balki  to‗la  qimmatli  pullar 
bo‗lishi  kerak,  chunki  faqat  ular  tashqi  tovar  aylanmasida  yaroqli 
hisoblanadi; 
2)  chetga  xomashyo  chiqarishni  man  etishni  taklif  etadi  (keyin 
undan tayyor mahsulot ishlab chiqarilib yuqori bahoda Angliyaga qaytib 
kelmasin); 
3) katta miqdordagi pulning chetga chiqib ketishiga yo‗l qo‗ymaslik 
uchun  qimmatli  xorijiy  tovarlarni  (zeb-ziynat  buyumlari)  iste‘mol 
qilishni man etishni talab qilib chiqdi; 
4)  Angliyada  ishlab  chiqarilishi  mumkin  bo‗lgan  tovarlarni 
mamlakatga olib kirishni to‗liq man etishni tavsiya etdi.  
T.Man  1630-yilda  «Angliyaning  tashqi  savdodagi  boyligi  yoki 
boylikni  tartiblash  sifatidagi  tashqi  savdo  balansi»  asarini  yozdi.  Unda 
muallif  pul  muomalasini  qat‘iy  tartibga  solish  zararli  ekanligini,  pul 
foyda  keltirishi uchun  doimo  harakatda  bo‗lishini,  pulning chetga  erkin 
chiqarilishi  kerakligini,  busiz  tashqi  savdoni  risolidagidek  rivojlantirib 
bo‗lmasligini qayd qilib o‗tadi.  
T.Man  fikri  bo‗yicha,  boylikning  manbayi  faqat  tashqi  savdo 
hisoblanadi,  bunday  boylikka  «har  yili  xorijliklardan  xarid  qilgan 
summadan ko‗ra, ularga ko‗proq sotish» yo‗li bilan erishiladi. U chetga 
faqat  tayyor  mahsulot  chiqarishni,  isrofgarchilikka  qarshi  qattiq 
kurashishni,  qimmatbaho  xorijiy  tovarlarni  iste‘mol  qilishdan  o‗zini 
tiyishni tavsiya etadi.  
Adam  Smit  o‗zining  ―Millatlar  boyligi...‖  asarining  4-kitobida 
merkantilistlar  nazariyasi  va  siyosatini  keskin  rad  etgan,  unda  A.Smit 
Tomas  Manni  merkantilistlar  lideri  sifatida  keltirib  o‗tgan.  Angliyada 
keyingi  yetuk  merkantilizm  Tomas  Man  (1571–1641)  asarlarida  ifoda 
etilgan. Manufaktura tizimining klassik vakili T.Man o‗z davrining yirik 
savdogari,  Sharqiy  Hindiston  kompaniyasining  direktori  edi,  bu 
kompaniya  tanqidchi  yozuvchilar  tomonidan  2  jihati  bo‗yicha  tanqidga 
uchragan:  1)  Angliya  Hindistonga  eksport  o‗rniga  import  qilardi,  
2)  Angliya  Import  uchun  Hindistonga  qimmatbaho  metallar  yuboradi. 
T.Man  shaxsiy  biznes  manfaatdan  foyda  ko‗ruvchi  hukumat  siyosati 
tarafdori,  oddiy  merkantilist  edi.  Uning  birinchi  kitobi  ―Angliya  va 
Sharqiy  Hindiston  o‗rtasidagi  savdo  haqida  (ma‘ruza)‖  deb  nomlanib, 
1621  –  yilda  nashr  etilgan.  Bu  kitob  sharqiy  Hindiston  kompaniyasini