O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

1.2. Iqtisodiy ta‟limotlar tarixini o„rganishda davrlash  
tizimidan foydalanish 
 
Taniqli  iqtisodchi  olim  J.K.Gelbreyt:  «Amalda  iqtisodiy  g‗oyalar 
o‗z  davri  va  vujudga  kelish  joyining  mahsuli  bo‗lib,  ular  bilan 
chambarchas  bog‗langandir,  bu  g‗oyalarni  ular  tushuntirib  berayotgan 
dunyodan mustaqil ravishda ajratib qarash mumkin emas, bu dunyo esa 
doimo  o‗zgarishda  bo‗ladi,  agar  bu  g‗oyalar  o‗z  maqsadlariga  to‗la 
javob  berishni  ko‗zlasalar,  doimo  shunga  mos  ravishda  o‗zgarib 
turishlari kerak», deb yozgan edi. 
Kapitalistik  bozor  munosabatlari  davrida  xo‗jalik  va  ijtimoiy 
hayotda  baynalmilallik  (internatsionalizm)  kuchayganligi  tufayli 
iqtisodiy  fikrning  rivojlanishi  ham  yagona  jahon  jarayoniga  aylana 
boshladi.  Oqibatda  klassik  iqtisodiy  maktab  asoschilari  V.Petti,  A.Smit 
va  D.Rikardoning  qarashlari  qisqa  vaqt  ichida  butun  jahonga  ma‘lum 
bo‗ldi,  vaholanki,  undan  avvalgi  ko‗pgina  nazariyalar  ayrim 
mamlakatlarda  ko‗pchilikka  ma‘lum  bo‗lmasdan  «O‗lik  mol»  sifatida 
yotgan. 
Tanlov  tushuntirib  berishni  talab  qiladi,  shuning  uchun  tanlov 
jarayonining  mavhumligi  tarixchilarning  xatosini,  oldindan  ma‘lum 
yozuvchihga  moyilligini  va  ularning  yozuvchilarni  tanlash  mezonini 
yashiradi.  Bizning  kamchiliklarimizdan  biri  bu  munozarani  yaxshi 
ko‗rishimizdir.  Biz  murosadan  ko‗ra  bahsni  ko‗proq  yaxshi  ko‗ramiz. 
Yana  bir  kamchiligimiz  bu  “1000  gul  ochilishiga  imkon  berish” 
yondashuvimizdir,  ya‘ni  biz  kichkina  urug‗dan  qanday  go‗zallik  paydo 
bo‗lishini  tasavvur  ham  qila  olmaymiz.  Bu  xatoliklar  ushbu  kitobda 
hisobga  olingan,  shuning  uchun  u  boshqa  kitoblardan  biroz  farq  qiladi. 
G‗arb  mamlakatlarida  yuzaga  kelgan  «Ekonomiks»  va  boshqa 
tadqiqotlar barchaning diqqat-e‘tiborini jalb qilmoqda. 
Qadimdan to hozirgi davrgacha minglab turli-tuman iqtisodiy g‗oya, 
qarash,  konsepsiya,  nazariya,  ta‘limotlar  vujudga  kelganligi  aniq. 
Ularning  barchasini  to‗la  o‗rganish  alohida  mavzu,  maxsus  muammo. 
Shu  maqsadda  yangi-yangi  tadqiqotlar  olib  borish,  tahlil  etish  va 
                                                             
3
 History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander-27 b. 

---

10 
 
umumlashtirib e‘lon qilish zarur, bu yaqin kelajak vazifasi sifatida qabul 
qilinishi mumkin. 
Ammo  hozirgi  davrgacha  jamlangan  barcha  iqtisodiy  g‗oyalarni 
ma‘lum tizimga solish va shu asosida o‗rganish maqbuldir. O‗tgan davr 
hodisalari  va  g‗oyalarini  hozirgi  zamon  qarashlari  «qolipi»ga  zo‗rma-
zo‗raki  kelishtirish,  moslashtirsh  mumkin  emas.  Bu  tarixni  vulgar 
zamonaviylashtirishga,  o‗rganilayotgan  davrning  xususiyatlarini  inkor 
etishga olib keladi.