O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

6 
 
 
 
I BOB. IQTISODIY TA‟LIMOTLAR TARIXI FANINING 
PREDMETI VA O„RGANISH USULI 
 
1.1. Iqtisodiy ta‟limotlar tarixi fanining ahamiyati  
va uning maqsadi 
 
Bozor munosabatlarini rivojlantirish jarayonida iqtisodiy ta‘limotlar 
tarixi fani insonlarning iqtisodiy bilim saviyasini oshirish, iqtisodiy fikr, 
g‗oya,  nazariyalarning  kelib  chiqish  tarixini,  ularning  mohiyatini, 
iqtisodiy  maktablar,  hozirgi  zamon  iqtisodiy  yo‗nalishlari,  ularning 
asosiy  qoidalarini  yaxshi  bilish,  har  bir  nazariyaning  o‗ziga  xosligini, 
uning  asosiy  tomonlarini,  nazariya  bilan  amaliyotni  bir-biriga  bog‗lab 
o‗rganish  zarurligini,  har  qanday  iqtisodiy  xulosa  universal 
bo‗lmasligini,  shu  bois  ularning  amal  qilish  xususiyatlarini  to‗g‗ri 
tushinishda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Hozirgi  davrda  iqtisodiyot  har  bir  inson  hayotiga  jo‗shqinlik  bilan 
kirib  bormoqda  va  odamlar  iqtisodiyot  to‗g‗risida  imkoni  boricha 
ko‗proq  bilishga  intilmoqdalar.  Bundan  ummon  kabi  keng  iqtisodiyot 
fanini  o‗rganishni  nimadan  boshlamoq  kerak,  degan  savol  tug‗ilishi 
tabiiy. 
Iste‘molchilar  xohishlari  odatda,  chegaralanmagan  va  cheksizdir, 
ammo  resurslar  (odatda  yer,  mehnat,  kapital  va  tadbirkorlik  layoqati) 
cheklangandir.  Tanqislik  muammosini  hal  qilish  uchun  cheklangan 
iqtisodiy  resurslarni  cheklanmagan  muqobil  variantlar  (xohish-istaklar) 
o‗rtasida  adolatli  taqsimlaydigan  ijtimoiy  mexanizm  zarur.  Bunday 
taqsimot  bir  tarafdan  iste‘molchi  istaklarini 
kamaytirishi  va  cheklashi  kerak,  ikkinchi 
tomondan 
esa 
iqtisodiy 
resurslar 
va 
ne‘matlarni  yetkazib  berishni  ko‗paytirishi 
kerak.
1
 
Shifokor 
davolanuvchini 
tuzatishni 
uning  kasallik  tarixidan  boshlagani  kabi 
iqtisodiyotni  o‗rganishni  ham  tarixdan 
boshlash  zarur.  Albatta,  bugungi  va  ertangi 
kun  muammolarini  to‗la  hal  etishda  o‗tgan 
                                                             
1
 History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander-16 b. 
 

---

7 
 
asr  iqtisodchilaridan  barcha  savollarga  tayyor  javob  topish  qiyinligi 
aniq,  ammo  o‗tgan  donishmandlarning  fikr-mulohazalari  hozirgi  va 
kelajak  to‗g‗risida  to‗g‗ri  xulosa  chiqarish  uchun  yaxshi  imkoniyat 
beradi.  Aniqrog‗i  velosipedni  qayta  kashf  qilishga  hojat  qolmaydi, 
tarixiy tajriba shunisi bilan ham qimmatlidir. 
Iqtisodiyot  insonning  tarixi  kabi  qadimiydir.  Iqtisodiyotga  oid  fikr, 
g‗oya, qarash, nazariya va ta‘limotlar ham ko‗p ming yillik tarixga ega. 
Lekin  ularning  asosiy  qismi  yozuv  paydo  bo‗lganidan  so‗ng,  yozma 
manbalardan  bizgacha  yetib  kelgan.  Bu  manbalar,  ulardagi  g‗oyalar, 
avvalo,  insoniyatning  muqaddas  mulkidir,  uni  topish,  o‗rganish  va 
kelajak  uchun  saqlash  savobli  bo‗lsa,  ulardagi  nodir  fikrlarni  hayotga 
tatbiq  etish  ham  nazariy,  ham  amaliy  ahamiyat  kasb  etishi  bilan  birga 
katta tarbiyaviy ahamiyatga ham egadir. 
Iqtisodiyot baynalmilal hodisa bo‗lib, uning oldida turgan vazifalar 
barcha  xalqlar  uchun  bir  xil,  ammo  ular  rivojlanish  davomida  turlicha 
natijalarga  erishganlar.  «Iqtisodiy  ta‘limotlar  tarixi»  fanida  ayrim 
olimlar,  davlat  arboblari  tomonidan  ilgari  surilgan  g‗oya,  qarash, 
nazariya,  qonun,  ta‘limot,  konsepsiyalarining  tarixiy  rivojlanishi 
insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlaridagi ijtimoiy qatlamlar, sinflar 
va boshqa guruhlarning manfaatlari nuqtayi nazaridan tadqiq etiladi. 
«Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi» fanini o‗rganish manbalari turli-tuman 
bo‗lib,  qadimgi  arxeologik  topilmalar,  moddiy  ne‘matlar,  qoya  va  bino 
devorlaridagi  rasmlar,  chizmalar  va  xalq  og‗zaki  ijodi  namunalari 
muhim  ahamiyatga  ega.  Ammo  bu  fanning  eng  muhim  manbalari 
bo‗lgan 
qo‗lyozmalar, 
davlat 
arboblari, 
olim, 
donishmand, 
mutafakkirlarning  yozib  qoldirgan  kitoblari  hal  qiluvchi  o‗rinni 
egallaydi.  Jahon  iqtisodiy  tafakkurida  qadimgi  qo‗lyozmalar  o‗ta 
ahamiyatlidir.  Masalan,  O‗zbekiston  fanlar  akademiyasi  sharqshunoslik 
institutida  arab,  fors,  qadimgi  turk  tillarida  yozilgan  yigirma  besh 
mingdan ortiq qo‗lyozma mavjud. Lekin bu qo‗lyozmalarni o‗rganishda 
ma‘lum  obyektiv  va  subyektiv  kamchiliklar  mavjud.  Xuddi  sutning 
qaymog‗ini  olish  oson  bo‗lganidek,  bu  qo‗lyozmalardagi  ensiklopedik 
g‗oyalardan  muhimlarigina  o‗rganilgan,  iqtisodiyot  tafakkuri  bilan 
bog‗liq bo‗lgan materiallar hali o‗z tadqiqotchilarini kutib yotibdi.  
Bu  fanning  maqsadi  avvalgi  ortodoksal  g‗oyalar  zamonaviy 
iqtisodiy  nazariyaning  mazmuni  va  predmetiga  qo‗shgan  hissalarini  va 
shu  bilan  birga  ortodoksal  bo‗lmagan  boshqa  g‗oyalarning  zamonaviy 
iqtisodiy  ta‘limotlarning  shakllanishidagi  ahamiyatini  ko‗rsatgan  holda 
iqtisodiy nazariyaning asrlar davomida shakllanishini tasvirlab berishdir. 

---

8 
 
Kitobda  iqtisodiy  nazariyadagi  asosiy  uslubiy  masalalar,  iqtisodiy 
nazariyaning  fan  sifatida  rivojlanishi  va  o‗sha  davrning  iqtisodiy  holati 
o‗rtasidagi bog‗liqlik hamda yaratilgan nazariyaning mazmunini to‗laroq 
tushuntirib  beruvchi  uning  ichki  bog‗liqliklari  va  ishlash  mexanizmlari 
ko‗rib  chiqilgan  va  tahlil  qilingan.  Bundan  tashqari  kitobda  alohida 
olingan  g‗oya  va  fikrlarning  iqtisodiy  nazariyaning  rivojlanishidagi 
ahamiyati  va  o‗z  o‗rnida  nazariyaning  ijtimoiy-iqtisodiy  siyosat 
shakllanishidagi  ahamiyati  to‗g‗risida  batafsil  ma‘lumotlar  berilgan. 
Tabiyiki,  bu  iqtisodiy  ta‘limotlar  kishilarning  dunyoqarashi  va  rasmiy 
nazariyalaridan  tashkil  topgan.  Iqtisodiy  dunyoqarash  shaxsning 
dunyodagi voqeliklarni o‗z ongida aks ettirishidir. Iqtisodiy nazariya esa 
ana  shu  dunyoqarashning  soddalashtirilgan  shakli  modellaridan  tashkil 
topadi.  Alohida  olingan  iqtisodchining  qarashlarini  tushinish  uchun 
uning  ham  dunyoqarashi,  ham  nazariy  modeli  qanday  ekanligini 
o‗rganish lozim.
2
 
Iqtisodiy  ta‘limotlar  tarixi  fanini  o‗rganishning  asosiy  sabablaridan 
biri  yaxshi  iqtisodchi  bo‗lishdir.  O‗tmishning  va  hozirning  eng  muhim 
iqtisodchilari  o‗z  fanlari  nazariyasi  tarixi  bilan  yaqindan  tanish 
bo‗lganlar.  Iqtisodiy  ta‘limotlar  tarixini  o‗qish  nazariy  va  mantiqiy 
qobilyatlarni oshiradi, farazlarni xulosaga bog‗lashga imkon beradi, o‗z 
fikridan farqli bo‗lgan tizimli mantiq asosida ishlashni o‗rgatadi.  
O‗tmish g‗oyalarini o‗rganishning yana bir sababi yangi g‗oyalarni 
shakllantirishdir.  Oldingi  iqtisodiy  nazariyalarni  o‗rganish  ko‗pincha 
yangi  g‗oyalarni  yaratishga  undaydi.  Ba‘zan  nazariyalar  o‗tmishda 
yo‗qolib  ketadi  va  kelajakka  yetib  bormaydi  yoki  ular  ma‘lum 
vaziyatlargagina  bog‗liq  bo‗lib  qolishadi.  1815-yillarda  renta  va 
unumdorlikning  pasayib  borishi tuhunchalarining  rivojlantirilishi  bunga 
yaxshi  misol  bo‗ladi.  Ya‘ni  renta  va  unumdorlikning  pasayib  borishi 
tuhunchalari  1890-yillargacha  ishlab  chiqarish  omillariga  tatbiq 
etilmaguncha faqatgina yerga nisbatan ishlatilgan.  
Shunday  qilib,  zamonaviy  ortodoksal  iqtisodning  yuzaga  kelishini 
o‗rganish orqali ortodoksal g‗oyalardan farqli bo‗lgan, lekin hozirgi kun 
iqtisodiy  nazariyalar  mazmunining  shakllanishiga  yordam  bergan 
g‗oyalarni  esdan  chiqarmagan  holda,  iqtisodiy  ta‘limotlar  tarixini 
o‗rganishimiz  lozim.  Iqtisodiy  nazariyalarning  ko‗lami  va  mazmuniga 
qo‗shimcha  ravishda  o‗sha  davrdagi  iqtisodiy  vaziyat  o‗rtasidagi 
bog‗liqlikka  ham  e‘tibor  qaratishimiz  zarur.  Nazariyalardan  kelib 
                                                             
2
 History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander-16 b. 

---

9 
 
chiquvchi  umumiy  xulosalar  hamda  alohida  olingan  g‗oyalarning 
rivojlanishi  orqali  iqtisodiy  va  ijtimoiy  siyosatni  shakllantirishdagi 
ahamiyatini ko‗rsatib o‗tishimiz zarur
3
.