O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
                                                             
73
 ―History of Economic Thought‖ Harry Landreth, David C. Colander. 157-b. 

---

300 
 
14.3. Ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi 
 
Qiyosiy  ustunlik  nazariyasining  zamonaviy  turlanishi  (ko‗rinishi) 
shved  iqtisodchilari  Eli  Xeksher  (1879–1952)  va  Bertil  Olin  (1899–
1979)  ishlab  chiqqan  ishlab  chiqarish  omillari  nisbati  nazariyasi 
hisoblanadi. 
D.Rikardo  ishlab  chiqarish  xarajatlaridagi  farqlarni  tabiiy  va 
geografik  sharoitlar  tufayli  kelib  chiqadigan  farqlar  bilan  aniqlanishi 
nuqtayi  nazaridan  ko‗rib  chiqqan.  Bu  prinsip  umuman  to‗g‗ri,  lekin 
yetarli  emas.  Jahon  bozorida  faqat  neft,  paxta,  apelsin  bilan  savdo 
qilinmaydi.  Tashqi  savdo  ayirboshlanishida  sanoat  ishlab  chiqarishi 
tovarlari  va  xizmatlarning  hissasi  tobora  ortib  borayapti.  Bu 
mahsulotlarni 
ishlab 
chiqarish 
va 
sotishda, 
jahon 
narxining 
shakllanishida  tabiiy  sharoitlardan  ko‗ra  boshqa  omillar  ko‗proq  rol 
o‗ynaydi.  Masalan,  Shvetsiya  tashqi  bozorga  murakkab  sanoat  mah-
sulotlarini – avtomobillar va rolikli podshipniklarni, tog‗-kon uskunalari 
va  dengizda  ishlatiladigan  motorlarni  yetkazib  berish  bilan  samarali 
savdo  qiladi.  Ko‗p  sohalarda  raqobat  ustunligini  qo‗lda  ushlab  turgan 
aynan  shu  mamlakatda  tashqi  savdo  nazariyasining  yaratilishi  bejiz 
emas.  Mazkur  nazariya  texnologiyasi  deyarli  bir  xil  bo‗lgan,  o‗zaro 
savdo  qilayotgan  mamlakatlar  ishlab  chiqarish  omillari  (kapital,  ishchi 
kuchi, yer) bilan bir xil darajada ta‘minlanmaganligiga asoslanadi. 
Qiyosiy  xarajatlar  konsepsiyasiga  asoslangan  holda  shved  iqtisod-
chilari  Xeksher  va  Olin  bunday  xarajatlar  asosida 
nima  yotishini  tushuntirib  berishga  harakat 
qildilar.  Ular  savdo  qilayotgan  mamlakatlarda 
ishlab  chiqarish  omillari  kombinatsiyasi  umuman 
o‗xshash  bo‗lgan  sharoitda  xarajatlar  darajasidagi 
farq asosan ularning ishlab chiqarish omillari bilan 
ta‘minlanligiga bog‗liq, deb xulosa qiladi. 
Xeksher-Olin  tadqiqotida  tashqi  savdoda 
xarajatlari  nafaqat  tabiiy  sharoitlardagi  farq  bilan, 
balki  savdo  ishtirokchilari  ta‘minlangan  har  xil 
omillar narxi bilan ham aniqlanadi. Bir xil omillar 
ortiqcha,  boshqa  bir  omillar  yetishmaydi.  Bir  turdagi  omillarning  narxi 
nisbatan  yuqori,  boshqa  turdagi  omillarning  narxi  nisbatan  past. 
Omillarning  narxi  ularning  kamyobligi  bilan  aniqlanadi:  odatda,  tanqis 
omillar – qimmat, ortiqcha omillar - arzon. Agar mamlakatda qandaydir 

---

301 
 
bir  omil  boshqa  omillarga  nisbatan  ortiqcha  bo‗lsa,  masalan,  arzon 
ishchi kuchi ko‗p bo‗lsa, unda bu mamlakat mehnat talab mahsulotlarni 
(to‗qimachilik,  kiyim-kechak  va  b.)  ishlab  chiqarishga  va  ularning 
savdosiga ixtisoslashadi. Agar mamlakatda kapital ortiqcha bo‗lsa, unda 
bu  mamlakatga  kapital  sig‗imli  mahsulotlarni  (mashinalar,  asbob-
uskunalar) eksport qilish foydali hisoblanadi. 
Masalan, arzon ishchi kuchiga ega bo‗lgan Janubiy Koreya mehnat 
talab  mahsulotlarni  (kiyim-kechak,  avtomabil,  kundalik  turmush  elektr 
asboblarini)  eksport  qiladi:  xitoyga  kiyim-kechak,  to‗qimachilik 
mahsulotlarini  eksport  qilish  qo‗l  keladi.  Shvetsiya  po‗lati  va  metall 
mahsulotlarining  raqobatdagi  ustunligi  shundaki,  mamlakatda  qazib 
olinadigan temir rudasi yuqori sifatli po‗lat eritish xususiyatiga ega. 
Demak, 
Xeksher-Olinning 
tashqi 
savdo 
modeli 
asosida 
xarajatlarning tuzilishi, ortiqcha ishlab chiqarish omillarining past narxi 
yotadi.  Mamlakat  ortiqcha  ishlab  chiqarish  omillaridan  intensiv 
foydalanib,  ishlab  chiqariladigan  mahsulotlarni  eksport  qiladi,  ishlab 
chiqarish omillari tanqis bo‗lgan tovarlarni esa import qiladi.