|
Bekorchilar sinfi
Rasmiy sanoat bo‗linishi Veblen ta‘biri bilan aytgan bekorchi
qatlamga ham tegishli edi. 1989-yilda Veblen o‗zining eng
ommalashgan kitobi ―Bekorchi sinf nazariyasi‖ni nashr ettirdi. U o‗z
davrining ko‗plab ilg‗or fikrli kishilarining sevimli kitobiga aylandi. Bu
yerda u quyidagilarni muhokama qilish uchun boshlang‗ich
tabaqalashtirishni qo‗lladi: ko‗zga koringan iste‘mol, isrofgarchilik,
moliyaviy musobaqa va moddiy madaniyat ramzi sifatidagi kiyim.
Bunda u quyi rivojlangan madaniyatlar haqida mulohaza qildi:
insonlarning yoki qabilaning talonchilik qudrati o‗z boshliqlariga
hurmatli maqom berib, yuqori ehtirom ko‗rsatiladi. Zamonaviy
industrial iqtisodiyotda esa bu ta‘magirchilik kuchi jamiyatning kam
sonli a‘zolari qo‗lida ko‗p foyda to‗planishida o‗zini ko‗rsatadi. Bu
odatda tan olinmasada, bizning madaniyatimiz ularning paydo bo‗lishi
uchun bir qancha mexanizm (qurilma, tizim)lar bilan ta‘minlaydi.
Chunki moliyaviy bellashuvda boylik to‗plash kuchli motiv hisoblanib,
u jamiyat orasida tezda yoyiladi.
Biz
xarid
qilayotgan
buyumlar
bizning
talonchilik
qobiliyatlarimizni yaqqol ko‗rsatadi. Uy-joy, avtomobil va ayniqsa,
kiyimlarimiz bizning talonchilik qatoridagi o‗rnimizni belgilovchi aniq
nishondir. Agarda yer moliyaviy ishlar bilan band bo‗lsa, oila boyligini
255
ko‗rsatishni ayol o‗z zimmasiga oladi. Buni u kiyinish va turli
buyumlarda ko‗rsatganidek, bir qancha xizmatkorlar ham moliyaviy
ta‘minlanganlikning yorqin namunasidir. Ishlamaydigan tabaqa katta
foyda ko‗ruvchi sinf bo‗lganligidan qanday ish qilsalar ham moliyaviy
jabhada bo‗lar, mulkchilikning yo‗qligi ma‘qullanardi, lekin biror ish
qilinishi kerak bo‗lsa yuqori menejment, moliya va bankchilik rasmiy
ravishda ma‘qullanar edi. Huquqshunoslik yaxshi kasb, chunki
―huquqshunos qallob talonchining barcha ishlari tafsilotlaridan boxabar
bo‗ladi‖
52
. Bizning ishdan tashqari harakatlarimiz Veblen aytganidek,
madaniyatdagi faxrli martabani egallash uchun bo‗lgan ishtiyoqimizga
ta‘sir etadi.
Injiner, kashfiyotchi kabi bir qancha odamlar texnologik ishlarda
bo‗lishiga qaramasdan, Veblen qayd etganidek, amerikalik biznes
odamlari kvantizm (barcha narsa xudodan, deb ishonuvchi ta‘limot)
ruhini ―kelishuv, ogohlantirish, maxfiy bitishuv, asossiz ayblash‖
53
kabi
namoyish etadi. Lekin biznes odamlari foyda olib bo‗lmaydigan
texnologik jamiyatdan naf ko‗rishadi. Uning qayd etishicha, ―samimiy,
lekin yaxshi aytilgan amerikancha ibora bor ―Ovoz chiqarmagan
to‗ng‗iz cho‗chqaning ham ovqatini yeydi‖
54
. Veblenning fikricha, ilmiy
va fan doirasida o‗qitilish odamni tadbirkorlikdan uzoqlashtiradi,
amaliyotdagi tajriba bilimlar ortidan quvish bilan teng bo‗lmaydi.
Talabalardan to akademik ma‘muriyatgacha boshqaruvchi universitet
prezidentlarini ―bilimlar sardori‖ deb ataydi. Universitetlar bir-birlari
bilan resurslarni sovurishda poyga o‗ynaydilar. Prezident va doimiy
xodimlar yangi binolar, maydonlar va yer-mulk qurishga ta‘lim tizimi va
dasturlaridan ko‗ra ko‗proq qiziqadilar. Mablag‗lar atletika, qonun,
biznes maktablariga va universitetga ham, jamiyatga ham foydasi
tegmaydigan rasmiy, norasmiy dabdabali tantanalarga sarflanadi. Veblen
jamoaviy huquqlari yo‗q va ―vatan yigiti‖ bo‗lishga intilayotgan
―oyliklari odamlar oladigan maosh bo‗lmagan‖ ―professorlarni‖
52
Thorstein Veblen, The Theory of the Leisure Class (Boston: Houghton Mifflin Company,
1973), p. 156.
53
Thorstein Veblen, The Higher Learning in America, p. 70.
54
Thorstein Veblen, The Higher Learning in America, p. 71.
256
oqlamaydi. Fakultetlarni nazorat qilish uchun prezidentlar ―hukmga
qat‘iy amal qiluvchi va vafodor‖
55
dekanlar va boshqa vazifalarni joriy
etdi. Universitetlarga bilim maskanlari maqomini qaytarish uchun
Veblen prezidentlikni va doimiy xodimlar boshqaruvini tugatishni taklif
etadi. Ushbu satirik ko‗rinishdagi gaplari bilan u o‗z ishiga qanchalik
jiddiy yondashganligini aytish qiyin, lekin buning amalga oshishi
qiyinligini oldindan bilgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
