O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10.2.-rasm. Narxdan qoniqqanlikning vujudga kelishi va oqibatlari 

 

Qoniqqanlik – bu tovarlar sifatini kutilgan daraja bilan solishtirish, 

o‘rganish demakdir. Qoniqqanlik darajasining uch fazasi farqlanadi. 

1. Kutishning shakllanishi. Xaridorlar narxlarga nisbatan kutgan 

holatlarini, narx ularning ehtiyojlarini qondirishini, reklama va servis 

darajasini o‘rganadi. Normativ kutish kutilgandan ortig‘iga duch kelishi: 

2. Qiyoslash jarayoni. Xarid jarayonida xaridor tovar narxining 

alohida atributlarini his qiladi. Mavjud narxlar kutilgan narxlar bilan 

qiyoslanadi. Agar natijalar kutilgandan yomon bo‘lsa, narxdan 

qoniqmaslik vujudga keladi. Aksincha, xaridor narxdan qoniqadi. 

3. Narxdan qoniqqanlikning oqibatlari. Narxdan qoniqish ham 

chakana xaridor uchun, ham ulgurji xaridor uchun ko‘p ijobiy natijalar-

ga, yangi bitimlar tuzilishiga sabab bo‘ladi. Xaridorlarning takroriy 

xarid qilib, firma mijoziga aylanishiga olib keladi. 

Narxdan qoniqishni differensiallashgan holda ko‘rib chiqish lozim: 

1. Xaridorlar tovarni baholayotganda uning har bir belgisini baho-

laydilar. Masalan, avtomat kir yuvish mashinasining funksiyalari sonini, 

energiyani tejashini, dasturlar sonini, kir vazniga mo‘ljallanganini 

baholaydilar. 

2. Xaridorlar tovarning bir atributidan qoniqishsa, boshqasi uni 

qoniqtirmaydi. Masalan, avtomobil dizayni, markasi, narxi yoqsa, uning 

ko‘p benzin sarf qilishi yoqmaydi. 

Narxning qabul qilish 

natija bilan 

 solishtirish 

Narxni qabul 

qilish 

Narxni kutish 

Ehtiyojlar 

Kutish  

Og‘zaki 

reklama 

Ishlab 

chiqaruvchi, 

sotuvchi bilan 

aloqa  

272 

 

3. Narxdan qoniqishning defferensial o‘lchovi o‘ziga xos axborot 

hisoblanib, yuqori diagnostik ahamiyatga ega. Amaliy ahamiyati ko‘p 

bo‘lib, narxdan qoniqishning o‘lchami hisoblanadi. 

  Tovar narxidan qoniqish ko‘p tomonlama baholangani uchun avval 

narx-navoni bo‘lishi mumkin bo‘lgan ehtimolli darajasini kutilgan 

daraja bilan baholab mahsulotdan mahsulotga, tarmoqdan tarmoqqa, 

sotuvchidan sotuvchigacha bo‘lgan holati o‘rganiladi. 

  Narxning sofligi (tiniqligi). Narx sofligi, aniqligi haqida iste’mol-

chi to‘liq ma’lumotga ega bo‘lib, korxonaning tovarga qo‘ygan narxiga 

xaridorda ishonch hosil bo‘lishi kerak. Narxning sof belgilanganligi 

xaridorning qoniqish darajasini mezoni bo‘lib hisoblanadi. 

  Bu holda 4 vaziyatga e’tibor qaratish kerak. 

 1 – vaziyat. Tovar yoki xizmatning yuqori nafliligi va narxning 

past darajadagi tiniqligi. 

 2 – vaziyat. Tovar nafliligining yuqori darajasi va narxning yuqori 

darajasi tiniqligi. Bu holda xaridor tovardan yuqori naf olish bilan uning 

narxiga ishonch hosil qilib undan qoniqadi. 

  3 – vaziyat. Xaridor tovardan, uning nafliligidan qoniqmaydi. Bu 

holda tovarga nima uchun pul to‘layotganidan ham qoniqmaydi. Bunday 

holat raqobatchi firmalar uchun juda qulay bo‘lib, u o‘z mahsulotlari 

bilan xaridorlarni o‘ziga jalb qilib oladi. 

 4 – vaziyat. Tovar nafliligi kam va aniq bozordagi narxga nisbatan 

past daraja. Bu vaqtda korxona mahsuloti narxini raqobatdagi korxonaga 

nisbatan past narx belgilaydi, bunda undan ko‘radigan samara yuqori 

bo‘lmaydi. 

 Narx tiniqligini ko‘pgina chora-tadbirlar orqali ta’minlash mum-

kin: narxlarni muhokama qilish, xaridorlarni so‘rov qilish, narxlarning 

barqarorligini ko‘rsatish. 

 Narx afzalligi. Bu tushuncha asosida tovarning «narxi» va uning 

«naflilik» nisbati yotadi. Narx afzalligi mahsulotning naflilik darajasiga 

bevosita bog‘liq. Xaridor tomonidan sotib olinayotgan mahsulotning 

naflilik ko‘rsatkichlarini his etish, ya’ni qabul qilish ikki omilni his etish 

bilan bevosita bog‘liq. Xarid qilinadigan tovarlarning qimmatliligi 

(nafligi) va narx (bahosi). Bozorda turli narxlarda va turli qimmatga ega 

bo‘lgan tovarlar taklifiga duch kelgan xaridor o‘zi uchun eng optimal 

variantni izlaydi. Xaridor har doim o‘zi mo‘ljallagan, kutgan narxda 

tovar sotib olishni xohlaydi. 

273 

 

Raqobat muhitida korxona raqobatdosh bo‘lib faoliyat ko‘rsatishi 

uchun «Narx – sifat» nisbatini muntazam yaxshilashga urinadi. Bunga 

erishish uchun korxona iste’molchilar ehtiyojlari va talablarini 

muntazam o‘rganib borishi, tovarga innovatsion yondashishi, uni 

mukammallashtirishi kerak. Raqobatning mavjudligi sifat uchun 

kurashdan faqat iste’molchilar yutadi. Raqobat har bir korxonaning 

tovarini sifatli, naflilik darajasi yuqori, qadoq shakli, vazni turli 

iste’molchilar segmentlariga mo‘ljallangan bo‘lishi korxona savdo 

aylanmasi va foydasining yuqori bo‘lishiga olib keladi. 

Korxonalarning «narx–sifat» nisbatini yaxshilashga doimiy 

urinishida avvalo, iste’molchilarning to‘lov qobilyatini ham o‘rgangan 

holda (ya’ni to‘lov qobilyatining maksimal darajasi) mahsulot sifatini 

eng yuqori darajaga ko‘tarish, mahsulot tannarxini qanchaga olib 

kelishini hisob–kitob qilishlari kerak. Bu aniq maqsadga yo‘naltirilgan 

narxni Target costing (maqsadli) usulini qo‘llab topish mumkin. Bu 

«maqsadli baho» korxonada «yangi mahsulot» ishlab chiqarish uchun 

ketadigan umumiy xarajatlarning shakllanishi uchun bazaviy bo‘lib 

hisoblanadi. Maqsadli bahodan qancha foyda olish mo‘ljallangan bo‘lsa, 

o‘sha miqdor ayriladi, natijada maqsadli xarajatlar miqdori kelib 

chiqadi. Maqsadli xarajatlarni mahsulotga ketadigan barcha ingrediyent-

lariga bo‘lib chiqib, butun mahsulotning bozor bahosi aniqlanadi. Ya’ni 

mahsulot kalkulyatsiyasi hisoblanib, uning tannarxi va sotilish narxlari 

(chakana, ulgurji) belgilanadi. 

Narx qulayligi. Raqobatchilar mahsulotlarga ko‘ra sizning 

firmangiz mahsuloti va uning narxini ijobiy qabul qilgan xaridor o‘zida 

qoniqish hosil qiladi. Katta hajmdagi ulgurji xaridorlardan bitim tuzish 

orqali «narxning qulayligi»dan xaridor ko‘p iqtisod qiladi. Ya’ni foyda 

ko‘radi. O‘zida bor pulga narx arzon bo‘lgani uchun 1 tonna emas, 1,5 

tonna mahsulot sotib olish imkoni tug‘iladi. 

Xaridorda narxdan qoniqishni ko‘tarish uchun bir necha imkoniyat-

lar mavjud. 

Birinchi imkoniyat - turli aksiyalar, bayram chegirmalari, mavsumiy 

chegirmalar, sovg‘a qo‘shib sotish, sotuvdan so‘ng kafolatlangan bepul 

servis ko‘rsatish kabilar xaridorning narxdan qoniqishini oshiradi. 

Ikkinchi imkoniyat – narxlarni shunday shakllantirishdan iboratki, u 

xaridorni o‘ziga tez jalb qilsin. Masalan, A mahsulot  –  600  so‘m,                

B mahsulot – 1000 so‘m, bular orasidagi 400 so‘m farq xaridor ko‘ziga 

tez tashlanadi. Boshqa mahsulotning narxi 20000 so‘m, ikkinchisiniki -

274 

 

19600 so‘m, bu yerdagi 400 so‘m farq esa xaridor tomonidan sezilmas-

ligi ham mumkin. Demak, bundan shunday xulosa qilish mumkinki, 

narxdagi farqlar absolyut holda qabul qilinmaydi. Bu yerda narx 

«ostonalari» ahamiyatga ega bo‘lib, masalan, bir qator kichik narx 

ko‘tarilishlari birdaniga katta narx ko‘tarilishiga qaraganda iste’molchi 

tomonidan yengilroq qabul qilinadi. 

Chakana savdoda yaxlit narxlardan ko‘ra «siniq» narxlar ko‘proq 

qo‘llanadi. (6000 so‘m o‘rniga 5,899 so‘m xaridor tomonidani yaxshiroq 

qabul qilinadi). 

Narx xavfsizligi tushunchasi xaridor haqiqatdan ham taklif 

qilinayotgan narx u uchun manfatli ekanligiga ishonch hosil qilinishini 

bildiradi. Narx xavfsizligini oshirishning 2 yo‘li bor. 

1.  Tovar sifatini turli tadbirlar orqali iste’molchiga talqin qilish, 

yetkazish, sifatini kafolatlash, iste’molchiga tovar sifati yoqmasa 

qaytarib olish shartini taklif etish kabilar iste’molchiga tovar sifatiga 

ishonchni orttiradi va narx xavfsizligini bildiradi. 

2.  Narx xavsizligi reklama orqali ite’molchiga yetkazilishi uning 

narxi tovar naflilik darajasiga mos kelishini bildirishdan iborat. 

Narxning ishonchliligi tushunchasi xaridorni mahsulot narxini 

kutgan darajada, ya’ni xarid qobilyatiga mos ravishda bo‘lishini 

bildiradi. Narxlarning doimiyligi, oldindan kelishilgan holda belgilanishi 

(katta bitimlar uchun), sarf–xarajatlarni ortiqcha qilib yuborib, narxni 

ko‘tarishdan qochish xaridorni narxga bo‘lgan ishonchini oshiradi. 

Narx belgilashda haqqoniylikning ikki jihati mavjud. 

•  Xaridorning «narx – qimmatlilik, naflilik» nisbatidan qoniqishi. 

•  Tovarning real bahosi bilan uning ijtimoiy tan olinganligi. 

Narxdagi haqqoniylik qoidalariga rioya qilish, sotuvchi tomonidan 

xaridorni aldashga yo‘l qo‘ymaslik iste’molchining narxdan qoniqish 

darajasini oshiradi. 

Bank xizmatlaridagi foiz stavkalarining haddan tashqari oshirilishi, 

kredit to‘lash muddatini qisqartirib, foizini oshirish, maishiy xizmat 

turlariga narxning yuqori belgilanishi iste’molchilarda narxga 

ishonmaslik hissini uyg‘otib, ular xizmatidan boshqa foydalanmaslikka 

undaydi. 

Iste’molchilarning narxdan qoniqishini baholash juda murakkab 

jarayon. Iste’molchi o‘z xarid qobiliyatini qoniqtiradigan va o‘z iste’mol 

ehtiyojlari uchun zarur bo‘lgan tovarlarni olish imkoniyatiga ega bo‘lsa, 

unda narxdan u yoki bu darajada qoniqish hosil bo‘ladi. 

275 

 

Xarid jarayonida tavakkalchilikka yo‘l qo‘yish, qaror qabul qilish 

xaridorni xarid qilish, qilmasligini qiyinlashtiradi. 

Narxdan qoniqish darajasini o‘lchash uchun belgi va umumiy 

darajada bir necha ko‘p o‘lchovli shkalalardan foydalanish mumkin. 

Alohida narx belgilarining nisbiy muhimligi regression tahlil orqali 

aniqlanadi. Bunda umumiy narxdan qoniqish o‘zgaruvchan kattalik 

bo‘lib, belgilardan qoniqish o‘zgarmas kattalik bo‘ladi. Har qanday 

tovar belgilarining (qismlari) alohida naflilik darajasi, ularning 

qimmatini, narxni mos yoki mos emasligini ko‘rsatadi. Masalan, 

maishiy texnika buyumining ko‘p funksiyalardan iboratligi, 

ekspluatatsiya qilishning osonligi, elektr energiyasini kam sarflashi, 

ta’mirlash uchun kafolatning mavjudligi va hokazolar iste’molchining 

tovar narxidan qoniqqanligini bildiradi. 

Narxdan qoniqish menejmenti uchun yuqorida sanab o‘tilgan juda 

ko‘p axborotlar zarur bo‘lib, maqsadli marketing chora tadbirlari ham 

o‘zaro bir -biriga chambarchas bog‘liq jarayonlar hisoblanadi. 

Narxdan qoniqishni o‘rganish birlamchi axborot manbayi bo‘lib, 

iste’molchilarni so‘rovnoma qilish hisoblanadi. So‘rovnoma tovarning 

har bir belgisi (qismi) bo‘yicha savollar, narxi, foydaliliga, nafi va 

boshqa ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga olgan bo‘lishi kerak. 

Ko‘p hollarda, yangi tovar chiqarilishi oldidan so‘rovnomalar 

o‘tkazilib, xaridorlar qanday narxda tovarni sotib olishlari mumkinligi 

aniqlanadi. Natijalarga qarab yangi tovarga defferensial  yondashib 

narxlar belgilanadi. 

Xulosa qilib, shuni aytish mumkinki, bozor sharoitida tovar narxini 

belgilash ko‘p omillarga bog‘liq. Xaridorning tovar narxidan qoniqishi, 

narxning uning naflilik darajasiga mosligi eng asosiy mezoni 

hisoblanadi. 

Tovar hayotiylik davrining turli bosqichlarida uning narxini ham 

o‘zgartirish, iste’molchilarda talabni saqlab qolish, shu tovar hayotiylik 

davrini uzaytirishi mumkin. Narx siyosatidagi turli chora-tadbirlar 

xaridorning narxdan qoniqish darajasini oshiradi. Raqobat mavjud bo‘l-

gan joyda iste’molchini o‘z xaridoriga aylantirish har bir sotuvchining 

maqsadi bo‘lib, u iloji boricha uni nafaqat bir marotabali xaridor, balki 

doimiy mijozga aylanishini xohlaydi. 

Tovar hayotiylik davrining birinchi bosqichida yuqori narx belgilab, 

«qaymog‘ini olish» strategiyasini qo‘llasa, 4 – talabning pasayishi 

bosqichida rag‘batlantiruvchi strategiyalarni qo‘llash maqsadga muvofiq 

276 

 

bo‘ladi. Iste’molchini rag‘batlantirish, sotuv jarayonini faollashtirish, 

narxlarga nisbatan xaridorda ishonch va qiziqishni uyg‘otish uchun 

chegirmalar, imtiyozli sotuvlar, sovg‘alar berish, aksiyalar, lotareyalar 

o‘ynash juda samarali bo‘ladi. 

Kuchli raqobat sharoitida iste’molchini xaridorga, doimiy mijozga 

aylantirish sotuvchidan juda ko‘p faollikni, «Iste’molchi shoh» shioriga 

mos holda savdo faoliyatini yuritishni talab qiladi. 

 

10.4. Narx strategiyalari 

 

Taktik – operativ vositalarni qo‘llashni muvofiqlashtirish va uning 

bozorda harakatlanishini iloji boricha oshirish uchun korxonaning 

strategik maqsadlariga amal qilish kerak. Shuning uchun narx siyosati 

strategik asosga ehtiyoj sezadi. 

Narx belgilashda turli strategiyalardan foydalanish mumkin: 

1. Xarajatlarga asoslangan strategiya. Bunda tovar narxini belgilash 

uchun ishlab chiqarish xarajatlari, muomala sarflari va qo‘shimcha 

xarajatlarga mo‘ljallangan foyda qo‘shiladi.  

2. Talabga asoslangan strategiya. Bunda iste’molchilar xohish va 

istaklari tahlil qilinib, unga mos narx belgilanadi.  

3. Raqobatga asoslangan strategiya. Bunda raqibning tovaridan o‘z 

tovarining afzallik tomonlari, servis va raqobat muhiti e’tiborga olinib, 

tovarga yuqori yoki past narx belgilash mumkin. 

Narx belgilash strategiyasini ishlab chiqishning besh bosqichi 

mavjud: 

- narx belgilash maqsadlarini shakllantirish; 

- narx belgilashning umumiy siyosati; 

- narx belgilash strategiyasining o‘zi; 

- narx belgilash strategiyasini amalga oshirish; 

- narxlarni moslashtirish. 

Shunday qilib, narx siyosatini kiritish, narx belgilash strategiyasini 

ishlab chiqish va ularni amalda qo‘llash uchun bozordagi vaziyatni 

yaxshi o‘rganish, mas’ul shaxslarning saviyasi va oldindan ko‘ra bilish 

qobiliyati muhim rol o‘ynaydi. 

Korxonada, har bir aniq holatlarda eng yaxshi tarzda ishlab 

chiqarish va bozor sharoitlarining o‘ziga xosligiga mos keluvchi va shu 

tufayli narxga oid siyosatning yuqori samaradorligini ta’minlovchi 

277 

 

“Narx” konsepsiyasini ishlab chiqish uchun foydalanilishi mumkin 

bo‘lgan savdo imkoniyatlari mavjud bo‘ladi. 

Strategiyalar prinsipial va uzoq muddatli xarakterga ega. Shuning 

uchun narx strategiyalari, uning vositasida narx aksiyalari uzoq muddatli 

narxga doir muvaffaqiyatga yo‘nalishi mumkin bo‘lgan “Maqsad” 

narxga oid strategik konsepsiyaga ega. Strategik qiymatlar quyidagilarga 

ega: narxga oid axloq (narx axloqi), (ya’ni halol narxga oid muomala 

prinsipi), narxni hal qilishning vaqtinchalik gorizontlari (qisqa yoki uzoq 

muddatli narxga oid maqsadlar ustuvorligi), turli xil manfaat – qiziqish-

larni e’tiborga olish (masalan, sotib oluvchilar (xaridorlar) yoki 

aksionerlar qiziqishlari (manfaatlari) ustuvorligi. Buning ustiga narx 

qo‘yish qarorlaridagi katta noaniqliklar riskka chidash ahamiyatiga ega. 

Masalan, raqobatchilar bilan narx urushi o‘tkaza borib, korxonaning 

o‘sishiga erishish mumkinligini prinsipial jihatdan aniqlash kerak. 

Narxga oid strategiyalarni loyihalash uchun oqilona dastlabki punkt 

— strategik uchburchak: korxonalar – xaridorlar – raqobatchilar 

hisoblanadi. Korxonalar bu uchburchakda xaridorlar va raqobatchilar 

bilan mustahkam aloqada bo‘ladilar, binobarin, bu aloqa mahsulot 

qiymati va so‘raladigan narx bilan bog‘liq bo‘ladi. Iste’molchilar 

foydasi – bir tomondan, o‘zida takliflar natijaviyligi orasidagi farqni, 

boshqa tomondan, to‘lanadigan narx farqini aks ettiradigan miqdordir. 

“Iste’molchilar foydasi” konsepsiyasida gap “narx-sifat” nisbatiga teng 

bo‘lmagan “narx-natijaviylik” nisbati haqida ketmoqda. Taklifning 

natijaviyligi birinchi navbatda, mahsulot va assortiment (tur)lar 

natijaviyligi bilan belgilanadi. Narx natijaviyligi narxning tiniqligi 

ochiq-ravshanligi, narx xavfsizligi, narxning qadr-qiymati, shuningdek, 

narx hissiyotlari, masalan, narxdan faxrlanish, narx nufuzi, narx 

qo‘zg‘atuvchanligining yo‘qligi kabilar bilan belgilanadi. Ular noyob 

narx takliflarini ishlab chiqish uchun foydalanilishi mumkin. Ular 

ko‘pincha ma’lum servis ishlari bilan bog‘liq, masalan, narxga oid 

yaxshi maslahat, narxning aniq, tushunarli markirovkasi (ifodalanishi), 

qulay ta’mirlashga xizmat ko‘rsatish. 

“Iste’molchilar foydasi”ning tanlangan konsepsiyasida 

muvaffaqiyat uchun hal qiluvchi iste’molchilarga korxona tomonidan bu 

foyda haqida axborot berilganligidir. Konsepsiyaning keyingi 

muvaffaqiyatlari belgisi uning korxonaning ma’lum salohiyatini ko‘zda 

tutuvchi originalligidir. “Iste’molchilar foydasi” konsepsiyasi qanchalik 

innovatsion va takrorlanmas bo‘lsa, u e’tiborni shunchalik ko‘p  jalb 

278 

 

qiladi va pozitiv imijga erishish shunchalik oson bo‘ladi. Iste’molchilar 

foydasi konsepsiyasi hamma iste’molchilik istaklarini bir vaqtda hisobga 

ololmaganligi bois u ko‘pchilik hollarda xaridorlarni segmentlashni 

qamrab oladi (narxga oid segmentlash). 

Raqobatchilar bilan raqobat agar “narx-natijaviylik” foydasi 

raqobatchilar ega bo‘lmagan va korxonani noyob narxga oid taklif bilan 

ta’minlaydigan strategik muvaffaqiyatli potensialda to‘xtagan bo‘lsa, 

uzoq vaqt chidashi mumkin. Bunga masalan, qulay narx imiji yoki 

yuqori narxga oid ishonch kiradi. Bunday foyda “Narx-natijaviylik”ni 

narxga nisbatan qanchalik tajovuzkor yoki osoyishta bo‘lishiga qarab 

korxona ham narxlarga nisbatan o‘zini shunday tutadi. Bularning 

hammasi “Raqobat” strategiyasida umumlashadi. Bu konsepsiya 

raqobatchilarga nisbatan o‘ziga xos narxga oid pozitsiyalanishni, 

ularning narx o‘zgarishiga reaksiyasini (narx bo‘yicha yetakchilik), 

narxga oid raqobatchilikda strategik hujum va himoyani tasvirlaydi. 

Narxga oid strategiyalar yaxlit konsepsiyalar hisoblanadi, shuning 

uchun optimal “Mix”ga qanday qaralsa, hamma ehtimoliy vositalarning 

(“Narx” konsepsiyasi) sinergetik o‘zaro aloqalariga ham shunday e’tibor 

qaratilmog‘i zarur. “Narx” strategik konsepsiyasining strukturasi taktik-

operativ aksiyalar va ularning “Iste’molchilar foydasi”, “Raqobat” 

narxga oid strategik konsepsiyani, shuningdek, strategik maqsadlar 

tizimini o‘zida aks ettiradi. Buning oqibatida nafaqat iqtisodiy samaralar 

va ta’sif kuchayadi, shuningdek, raqobatda mahsulot (korxona)ni 

namoyish qilish ham yaxshilanadi.  

Bayon qilingan narx strategiyalarida gap hamisha strategik 

jihatlarga ega bo‘luvchi taktik-operativ aksiyalarning prinsipial 

yo‘nalishlari haqida ketmoqda. Masalan, narxni belgilashda taklif qilina-

yotgan mahsulotni “narx-natijaviylik” raqobat maydonida prinsipial 

namoyish qilish, narxlarni differensiyalashda esa – narx defferensiat-

siyasining kengligi va chuqurligi, narxlar o‘zgarganda – o‘zgarish 

variantlari (uzoq muddatli past narx yoki narx aksiyasi), narx liniyalari 

siyosatida – narxning mavjud va potensial unumdorlik (mahsulot) 

dasturi haqidagi masalalar hal qilinmog‘i lozim. Qarorlarning hammasi 

strategik xarakterga ega. 

Narx strategiyalari – bu korxona tomonidan narx belgilashga 

nisbatan qo‘yilgan maqsadga erishish uchun takliflar chizig‘i. 

279 

 

Narx strategiyalari bu turli xil, ko‘plab ehtimoliy bozor va ishlab 

chiqarish vaziyatlarida ishlayotgan korxonalar tovar va uning narxi 

yordamida erishmoqchi bo‘lgan maqsadlar bilan izohlanadi. 

Yuqori narxlar strategiyasi. Bu strategiya tovar narxini sotib 

oluvchilar idrok qiladigan qiymatiga nisbatan yuqoriroq narx qo‘yishni 

ko‘zda tutadi. Narx aslidagidan yuqori, sotuvchilar loyiq ko‘rgan narx 

qo‘yiladi. Biroq sotuvchi sotib oluvchilarning bu tovarga ega bo‘lib, o‘z 

istaklarini qondirish uchun ana shunday narxga ham rozi bo‘ladigan 

segmentlari mavjudligini bildiradi. 

Yuqori narx strategiyasi yangi, yuqori sifatli, patent bilan 

himoyalangan, ishlab chiqish uchun yuqori sarf va bozorga olib chiqish 

uchun vaqtga ko‘ra uzoq xarajat talab qiluvchi tovarlarga nisbatan 

qo‘llanadi. Yuqorida sanab o‘tilgan parametrlar, shuningdek, cheklan-

gan resurslarni nazorat qilish va korxonaning imiji korxonani potensial 

raqobatchilar tomonidan keladigan xavfdan himoya qiladi, unga uzoq 

vaqt mobaynida talab narxi bo‘yicha nisbatan noelastik bo‘lgan 

xaridorlardan “ishlab olish”ga imkon beradi. “Mukofotli”, deb ham 

ataluvchi bu narx strategiyasi eng yuqori sifatli mahsulotlarga tegishli va 

uzoq vaqt davomida yuqori darajali narxlar belgilanishini ko‘zda tutadi. 

Yuqori narxlar strategiyasiga “qaymog‘ini olish” strategiyasi ham 

kiradi. U yangi tovarni bozorga kiritish bosqichida o‘rnatiladi. Bu 

strategiyaning maqsadi, bu tovar katta boylik va daromadga ega bo‘lgan 

xaridorlarning kattaroq qismidan ko‘proq “ishlab qolish”. “Qaymog‘ini 

olish” strategiyasi korxona ushbu tovarni, unga birinchilardan bo‘lib ega 

bo‘lish uchun katta narxda sotib olishga tayyor xaridorlar doirasi 

mavjudligiga ishongandagina qo‘llanishi mumkin. Bozorning bu 

segmenti to‘yingach, korxona xaridorlarning yangi guruhini – talabi 

avvalgi xaridorlar segmentiga nisbatan narx bo‘yicha ancha elastik 

bo‘lganlarni jalb etish uchun narxni asta-sekin pasaytira boradi. Narxni 

pasaytirish hamma imkoniyatlar qo‘llanib bo‘lingan bo‘lsa yoki narxni 

keyingi pasaytirishlar naf keltirmasligi ayon bo‘lgunga qadar amalga 

oshiriladi. 

Yuqori narxlar strategiyasi, shuningdek, ushbu yangi tovarni 

ommaviy ravishda o‘tkazishdan uzoq muddat istiqbolga ega bo‘la 

olmaydigan korxonalar tomonidan ham (masalan, yetarlicha ishlab 

chiqarish quvvati yo‘qligi sababli) qo‘llaniladi. Bunday korxonalar 

yuqori narxdan ushbu tovarni tadqiq etish va ishlab chiqarish bilan 

bog‘liq xarajatlarni tezroq qoplash va yangi, boshqa ishlanmalar uchun 

280 

 

mablag‘ olish maqsadidagina foydalanadilar. Ular o‘z tovarlari uchun 

“birinchisini – bozorga” degan obro‘ yaratadilar va bir qancha vaqtdan 

keyin o‘z xaridorlarini katta ishlab chiqarish va sotish quvvatiga ega 

boshqa firmalarga “beradilar”. 

Yuqori narx strategiyasi korxonalar tomonidan ko‘pincha o‘z 

tovarlarini, uning bahosini sinovdan o‘tkazish (tekshiruv, sinovlardan 

o‘tkazib, ma’qullatish), narxini asta-sekin maqbul darajaga keltirish 

uchun qo‘llaniladi. Agar yuqori narxlar savdoning o‘ta past hajmiga, 

foydaga sabab bo‘lsa, korxona tanlov asosida narxni to savdo natijalari 

uning istagiga javob beradigan darajaga yetguncha pasaytiradi. 

Yuqori narxlar davrida firma: bozorning yangi segmentlarini 

aniqlash (dastlab yuqori narx strategiyasi narxga nisbatan sezuvchan 

bo‘lmagan segmentlarda o‘tkaziladi), talab, ishlab chiqarish xarajatlari 

haqida axborotlar olish, o‘xshash mahsulotlar ishlab chiqaruvchilar 

tomonidan narxga nisbatan javob reaksiyasini kechiktirish, mahsulotni 

sifatli mukammallashtirish, yangi mahsulot tadqiqotlari va ishlanmalari 

bilan bog‘liq xarajatlarni avval qoplash kabi imkoniyatlarga ega bo‘ladi. 

Yuqori narx strategiyasi firmaga, agar hisob-kitoblarda xatoga yo‘l 

qo‘yilgan bo‘lsa, narxni pasaytirishga imkon berishi mumkin. Tovar 

narxini pasaytirish uni oshirishdan oson. 

Yuqori narx strategiyasi quyidagi hollarda yuqori natija beradi: 

− yuqori narx tovarning yuqori sifat tarzini saqlaydi; 

− narxga nisbatan e’tiborsiz bo‘lgan ko‘p sonli xaridorlar 

tomonidan joriy talabga yuqori barqaror daraja kuzatiladi. Bunday 

hollarda katta miqdordagi mahsulotlarni sotishdan tushgan tushumlar 

yo‘qolishi kam sonli mahsulotlarni dastlabki yuqori narxlarda 

sotilganiga nisbatan uncha sezilarli bo‘lmaydi; 

− yuqori va me’yordagi narxlar orasidagi farq uncha katta emas, 

chunki bunday hollarda bozorga raqobatchilar «yorib kirishi»ga sharoit 

yaratilmaydi; 

− raqobat chegaralangan; 

− tovarning uncha katta bo‘lmagan hajmi chiqarilganda mahsulot 

birligiga ishlab chiqarish va sotish xarajatlari darajasi ishlab chiqarish 

quvvati to‘liq ta’minlanib ishlaganda qilinadigan xarajat darajasidan 

unchalik oshmaydi; 

− bozorga kirish uchun anchagina to‘siqlar mavjud (patentlar, 

tovarlar ishlab chiqish bo‘yicha xarajatlarning yuqori darajasi, 

281 

 

mahsulotlarni bozorga yo‘llash bo‘yicha vaqtiga ko‘ra katta va davomli 

xarajatlar va boshqalar).