O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

 

Korxonaning narx siyosati 

 

Narx siyosati korxonaning bozordagi umumiy siyosatining ajralmas 

qismi hisoblanadi.“Siyosat” so‘zining ma’nosi mumkin bo‘lgan san’at, 

deyiladi. Bu tarif narx siyosatining tarifiga ham to‘g‘ri keladi. Narxni 

shakllantirish, bu san’at chunki u yuqori aniqsizlik davrida amalga 

oshiriladi. Korxonaning narx siyosati – bu maksimal darajada narx 

shakllanishi sohasidagi imkoniyatlardan foydalanishga, salohiyatni 

xaridor uchun bo‘lgan raqobatda yutishga va o‘z maqsadlariga erishish 

260 

 

uchun narxni ko‘tarishga qaratiladi. Narx siyosati narx strategiyasi 

orqali amalga oshiriladi. Narx siyosati taktik-operativ aksiyalarni, 

ma’lumot tizimini (yig‘ish, tahlil qilish vositalari), tashkiliy qarorlar 

(tartib va jarayon jihatlar) ni o‘z ichiga oladi.  

Taktik — operativ aksiyalar o‘z ichiga quyidagilarni oladi: qisqa 

muddatli pog‘onalarni shakllantirish, narxlar tarkibi, narxlar differen-

siatsiyasi, narxlar variatsiyasi, narx chizig‘i siyosati, narxlarni 

yo‘naltirish. Taktik – operativ aksiyalarning qo‘llanilishi korxonaning 

strategik maqsadlari bilan mos kelishi lozim, u bozorda o‘z mavqeyini 

egallash uchun qilinadi. Shuning uchun narx siyosati strategik baza 

(narx strategiyasi) ga muhtojlik sezadi.  

Hozirgi kunda “narx menejmenti” narx siyosatiga sinonim bo‘lib 

hisoblanadi. Bunday o‘zgarishlarning asosiy sababi bo‘lib quyidagilar 

hisoblanadi: narxlar differensiatsiyasi kuchaydi, buni narx diskrimi-

natsiyasi yoki mahsulot differensiatsiyasi bilan izohlash mumkin. 

 Narxlar differensiatsiyasi mahsulot parametrlari va xaridorlar 

guruhining to‘lay olish qobiliyatlariga katta ahamiyat beradi. Tovar 

differensiatsiyasi raqobat ko‘rinishida asosiy vosita bo‘lganligi sababli 

korxonalar xaridorlarning tovarga bo‘lgan ichki talablarini aniqlash va 

tovarni ularga yetkazib berishga katta ahamiyat beradi. Tovar 

defferensiatsiyasi segmentatsiya va baho bo‘yicha olib boriladigan 

ishlarni murakkablashtirdi va yanada chuqurlashtirdi. Baho tizimida 

narxlar differensiatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan korxonaning barcha 

imkoniyatlari birgalikda rivojlantirilmoqda. 

Yangi bozor raqobat sharoitlariga moslashish sifatida yoki qisqa 

muddatli narx aksiyalari sifatida narxlar variatsiyasi doimo 

kuzatilmoqda. Bularning barchasi narx siyosatini har xil masalalarni 

yechishga majbur qildi. 

Globalizatsiya va savdoning kengayishi oqibatida sotish kanallarida 

narx qarshiligi kuchaydi. Buning oqibatida narx kelishuvlari va sotish 

siyosatining roli oshdi. Boshqarish kerak bo‘lgan yuqori muammoli 

narxlar o‘zgarishi yuzaga keldi. Narx siyosatining malakalilik darajasi, 

bozorni o‘rganishning zamonaviy usullari, narxni rejalashtirish narx 

nazorati yordamida oshdi, oqibatda ma’lum vaziyatlarda korxonalar 

raqobat ustunlinligiga ega bo‘ldilar. 

Bozorning javob harakatiga qaratilgan tavakkalchilik. Ko‘plab narx 

siyosati bo‘yicha qabul qilingan qarorlar doimo o‘zgarib turuvchi va 

kompleks sharoitlarda qabul qilinadi. Shuning uchun korxonaning “narx 

261 

 

- naflilik” birligiga bozorning javobini oldindan bilish qiyin. Shu 

munosabat oqibatida bozorning javobiga qaratilgan tavakkalchilik, ya’ni 

narx belgilanganda ko‘zda tutilmagan xarajatlar vujudga keladi. Bu 

tavakkalchiliklar yuqori va past narxlar sharoitida bo‘lishi mumkin va 

yo‘qotilgan narx imkoniyatlariga kiradi (opportunistik xarajatlar). 

Yetkazib berish va to‘lash shartlaridagi tavakkalchilik. Ishlab 

chiqaruvchi sotib oluvchilar (xaridorlar) bilan yetkazib berish va to‘lash 

shartlarini shaxsan kelishib oladi. Raqobat ko‘p hollarda sotuvchilarni 

xaridorlarga chegirmalar qilishga majbur qiladi, oqibatda ularning 

foydasi kamayadi. Alohida xavf nazorat qilinmagan chegirmalar, bonus-

lar to‘lash sharoitlari joriy qilinganda bo‘ladi. 

To‘lov tavakkalchiligi. Ular xaridorlar o‘z shartnoma majbu-

riyatlarini bajarmaganlarida yuzaga keladi (shartnomani bajarmaslik 

tavakkalchiligi). Agar xaridorlar to‘lash imkoniyatlari yo‘qligini sabab 

qilib, mahsulotlar narxining bir qismini to‘lasa, qolgan pulini kelishilgan 

muddatda to‘lashni kelishib olsa, to‘lov tavakkalchiligi vujudga keladi. 

Dispozitsion tavakkalchilik. Ayrim mamlakatlarda chet el ishlab 

chiqaruvchilarning (sotuvchilar) narx suvereniteti mamlakatning siyosiy 

– iqtisodiy manfaatlari tufayli qisqartiriladi. 

Narx tavakkalchiligi albatta nafaqat sotuvchilarda, balki xaridor-

larda ham kuzatiladi. 

Narx siyosatida maqsadlarsiz qabul qilinadigan strategiya vositalari-

dan katta foyda olish qiyin. Maqsadlar tizimini loyihalash narx 

menejmentining asosiy vazifalaridandir. Rejali narx qarorlari maqsadlar 

tizimini keltirib chiqaradi. Har bir tashkilot individual ustuvor 

maqsadlardan kelib chiqqan holda o‘z maqsadlar tizimini ishlab chiqadi. 

Shu sababli ilmiy asoslangan maqsadlar tizimi mavjud emas. Narx 

siyosatida maqsadlar tizimi ishni amalga oshirish nuqtasidir. Agar 

potensial narxlar maqsadlar piramidasida iyerarxiya ko‘rinishida 

ifodalangan bo‘lsa, bu juda yaxshi. Bu o‘z ichiga hamma maqsadlarni 

olmaydi, ammo ifodalangan maqsadlar munosabati narx siyosatini 

tushunishga yordam beradi. Umuman olganda narx siyosatini korxona-

ning faqat marketing yo‘nalishida emas, balki boshqa yo‘nalishda ham 

qo‘llash lozim. Korxona narx siyosati oldiga qo‘yadigan maqsadlariga: 

daromadlarni maksimallashtirish, tizimlarni maksimallashtirish, ma’lum 

foyda normalarini olish, kelayotgan daromadlarni saqlash, xarajatlar 

kompensatsiyasi, ishlab chiqarish ko‘lamini oshirish, bozorga kirish, 

raqobatchilarni kamaytirish, potensial raqobatchilarni bozorga 

262 

 

kiritmaslik, bozorda mavqeyini saqlash va kengaytirish, o‘z faoliyati 

uchun turg‘un va ijobiy muhitni, korxona faoliyatini saqlash kabilar 

kiradi. U yoki bu maqsadni amalga oshirish uchun marketing 

vositalaridan foydalaniladi. Biz o‘z diqqatimizni marketing maqsad-

lariga qaratamiz. Narx siyosatida maqsadlar tizimi rivojlanishi yuqori-

dan pastga qarab sodir bo‘ladi. Bunda maqsadlarning agregatlangan 

variantlari vositasida kirim yoki o‘rtacha narx xaridorlarning narxdan 

qoniqishi yoki narxga ishonch maqsadi yaqinlashadi. Bu juda muhim, 

chunki oxir–oqibatda xaridorlarning harakati narx siyosati 

muvaffaqiyatiga bog‘liq. Xaridorlar xaridlariga qarab tuzilgan maqsad-

lar tizimi xaridorlarga yo‘naltirilgan va ularni tashkilot mahsulotlariga 

ko‘niktirishga asoslangan narx siyosatining zamonaviy talabidir. 

10.3-jadval 

 

 Narx siyosatining maqsadlar tizimlari bilan bog‘liqligi  

 

Xavfsizlik Daromad 

Mustaqillik 

Xarajatlar Tushum 

Pul 

oqimi 

Ishlab chiqarish quvvati 

Xarid hajmi 

Narx 

Distribyutorlik 

ulushi 

Bozor 

ulushi 

Bozor 

hajmi 

Narx 

o‘zgarishlar

Chegirma 

darajasi 

Brutto 

narx 

Doimiy 

xaridorlar soni 

Yangi 

xaridorlar 

soni 

Xaridlar 

chastotasi 

 

Kutilgan narx 

Narxdan qoniqish 

Xaridorlar 

bog‘lanishi 

 

Narx imiji 

Narx qabul qilinishi 

  

 

Narxga 

ishonch 

 

Shunday qilib, maqsadlar piramidasi ko‘pgina maqsadlardan va 

kichkina maqsadlardan (ayniqsa ko‘pchiligi qu‘yi qismda joylashgan) 

tashkil topgan to‘liq ko‘rinishni keltirish qiyin. Shuning uchun ham biz 

yuqori va o‘rta maqsadlarni qarab chiqish bilan chegaralanamiz.  

Narx siyosatining yuqori maqsadlari tashkilotning daromadi, 

xavfsizligi, mustaqilligi hisoblanadi. Bunda vaziyatga qarab ahamiyati 

yuqori yoki past bo‘lgan va boshqa samaralarni to‘ldiradigan samaralar 

tanlovi haqida gap ketyapti. 

263 

 

Korxonaning foydasi sotish hajmiga o‘rtacha narx natijasida 

shakllanishi sababli narx siyosatining keyingi bosqichiga o‘tiladi. 

Raqobat bozorida korxonaning o‘rtacha narxlari raqobatchilar narxi 

bilan o‘zaro aloqada bo‘ladi. Raqobat strategiyasiga muvofiq korxonalar 

narx yetakchiligiga mustaqil erishadilar yoki raqobatchilar narxlariga 

moslashadilar. 

Narx siyosati tizimida markaziy aloqa mahsulotning sotish hajmiga 

tegishlidir.  

 

10.3. Narxning rag‘batlantiruvchanlik xususiyatlaridan            

foydalanish 

 

Raqobat sharoitida bozor ulushini egallashda tovarlar narxining 

sotuv hajmiga ta’siri, xarajatlarning foydaga ta’siri yaqqol ko‘rinadi. 

Bunday sharoitda korxonaning asosiy vazifasi xaridorlarni o‘z tovariga 

jalb etish, doimiy mijozlar segmentini shakllantirish, yangi mijozlarni 

jalb etish, bozor ulushini ko‘paytirishga harakat qilish, xaridlar miqdori 

va qaytarilishini ko‘paytirishdan iborat. Marketologlar bunday sharoitda 

iste’molchilarni o‘rganib, qanday narxlar xaridlarning xarid qobilyatiga 

to‘g‘ri keladi, narxlarni tartibga solish orqali xaridorlarga ta’sir etish, 

jalb etishga harakat qilishlari kerak. Samarali narx siyosatini bularning 

barchasini inobatga olmasdan yuritish mumkin emas. Xaridor xulq-

atvoriga bog‘liq bo‘lgan narx modeliga odatda, quyidagi konstruksiyalar 

kiritiladi: narxdan vujudga keladigan xaridor holati (emotsiyasi), narxga 

qiziqish, narxni qabul qilish va tovarga nisbatan baholash, narxga 

tayyorlik, narxdan qoniqishva h.k. Bu alohida omillar o‘zaro juda 

bog‘liq bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos va ularni boshqarish mumkin. 

Bozorga borgan har qanday xaridor bir tovarni bir necha sotuvchi-

dan uning narxini so‘rab tovarning o‘rtacha bahosini o‘zi uchun aniq-

laydi. Narxning yuqori yoki pastligi albatta xaridor ruhiyatiga (tashqari-

dan ko‘rinmasada) ozmi, ko‘pmi ta’sir etadi. 

Mavsumiy tovarlarga, ma’naviy eskirgan tovarlarga chegirmalar-

ning berilishi qisqa muddatda talabning oshishiga olib keladi. Xaridorga 

ijobiy ta’sir ko‘rsatib, uning xarid qilish haqidagi qaroriga oson ta’sir 

etadi. Firma do‘konlaridagi yuqori narxlar ba’zi xaridorlarni qoniqtirsa, 

boshqalarini do‘kondan tezroq chiqib ketishga undaydi. Shuning uchun 

bunday savdo markazlarida chegirmalar qo‘yilgan tovarlarning 

«mavjudligi» qo‘shimcha, sovg‘a sifatida bir buyumni qo‘shib sotilishi 

264 

 

ham iste’molchida ijobiy kayfiyatni tug‘diradi va xarid qilishga 

qiziqtiradi. 

Narxga bog‘liq bo‘lgan kayfiyatni turlicha namoyon etish mumkin. 

Masalan, narxga bog‘liq quvonch, xaridor o‘z imkoniyatiga mos kelgan 

narxda kerakli tovarni sotib oldi: narx eyforiyasi – xaridor past narxda 

tovarni kechki bozorda, kunduzgi narxlarga nisbatan 10-15 % arzon 

sotib oldi. Yoki «Korzinka. uz» da yangi yil arafasida «baxtli soat», 

“yangi yil sovg‘asi”aksiyasida sotib olingan tovarlari narxidan 10% 

chegirma qilinishi xaridor kayfiyatini ko‘tarishi tabiiy. 

Narxdan rag‘batlanish –  hozirda ko‘pgina savdo markazlari                

( “Аты-Баты”,«Korzinka.uz») da  xaridor ma’lum miqdorda tovar sotib 

olsa, unga chegirma beradi yoki kartochka (jamg‘arib boriladigan) 

taqdim etadi. U har safar xarid qilganda xarid summasidan 1 % 

kartochkaga o‘tkaziladi yoki tovar xarid summasi belgilangan summaga 

yetsa, yoki ortsa 15% gacha chegirmalar beriladi. 

Narxdan stress hosil bo‘lish turli vaziyatlarda vujudga keladi. Mijoz 

kutmagan holda narxning haddan tashqari yuqoriligiga duch kelsa va 

shunga o‘xshash holatlar stressni yuzaga keltiradi. Narxning iste’molchi 

ruhiyatiga ta’siri psixologlar tomonidan o‘rganilgan, bu holat uning 

xarid qilish haqida qaror qabul qilishiga bevosita ta’sir etadi. 

Narx xaridor xulq-atvoriga ta’sir etuvchi, motivatsion omil bo‘lib 

hisoblanadi. Narx – navoga qiziqish, ma’lum tovarning turli ishlab 

chiqaruvchilar tomonidan har xil narxlarda bozorga chiqarilishi 

raqobatni yanada kuchaytiradi. Xaridor narx haqida axborotlarni to‘plab 

o‘zi uchun qulay, xarid qobiliyatiga mos keluvchi narxda tovar sotib 

olishga harakat qiladi. 

Narxga qiziqishda 3 indikator ajratiladi. 1) narxning  muhimligi;             

2) alternativ (muqobil) narxni anglash; 3) narxlarni kuzatish. 

Xaridor uchun narx miqdori muhim indikator hisoblanib, xarid 

qilishda qaror qabul qilishga bevosita ta’sir etadi. 

Tovar narxini shakllantirishda narxning har bir komponenti (narx 

darajasi, chegirmalar, xarajatlarni moliyalashtirish va boshqalar) tovar 

nafliligini oshirishga ta’sir etadi. 

Alternaniv xaridlarni anglash – bunday talab holati xaridor bir 

necha xil bir iste’mol ehtiyojini qondiradigan tovarlardan eng optimal 

narxdagi va va naflilik darajasi yuqori bo‘lgan tovarlarni sotib olishga 

qaror qiladi. Variantlar qancha ko‘p bo‘lsa, qaror qabul qilish va optimal 

narxda tovar sotib olish oson kechadi. 

265 

 

Narxni kuzatish–xaridor tomonidan ma’lum tovar bo‘yicha narx 

axborotini to‘plash, ularni solishtirish, narxning xarid qobilyatiga mos 

kelishiga qarab xaridor o‘zi uchun qaysi tovarni sotib olish haqida qaror 

qabul qiladi. 

Narxlarning turli darajada ekanligi, bir tovarning turli savdo 

markazlarida 10-15% farq bilan sotilishi iste’molchida narxlarni 

kuzatish va axborotlar yig‘ishga qiziqishini vujudga keltiradi. 

Narxga qiziqishda to‘rt rag‘bat (motivatsiya) mavjud: 

1. Iste’mol ehtiyoji.  2. Ijtimoiy talablar.  3. Intilish. 4. Rag‘batli ish. 

Birinchi navbatda, narxga qiziqish iste’mol ehtiyojidan kelib 

chiqadi. Oilaning daromadi, oilaning katta — kichikligi narxga bo‘lgan 

qiziqishni vujudga keltiradi. Kam ta’minlangan oilalar uchun narxning 

pastligi eng muhim indikator hisoblanadi. Bu narsaga ikki tomonlama 

yondashish kerak. Cheklangan moliyaviy resurslarga ega oila, agar qim-

mat va sifatli mahsulotni olsa, u unga uzoq vaqt xizmat qilishi mumkin. 

Masalan, qishki etikning sifatlisi 2-3 mavsumga yetadi. 

Arzoni esa bir kishi uchun bir mavsumga ham xizmat qilmasligi 

mumkin. 

Ijtimoiy ehtiyojlar narxga bo‘lgan qiziqish uyg‘onishning ikkinchi 

motivatsiyasi hisoblanidi. Xaridorning ijtimoiy maqomi – uning ijtimoiy 

ehtiyojlarini tug‘diradi. Yaxshi yashashga intilish, yuqori turmush 

darajasini ta’minlash, qimmatbaho buyumlarni olishga qiziqish va 

hokazo. Juda ham band xaridorlarning narxni kuzatishga, solishtirishga 

vaqti yo‘q. Ular tezkor ravishda zarur, kundalik ehtiyojni qondiruvchi 

mahsulotlarni sotib oladilar va kundalik majburiyatlardan xoli bo‘ladilar. 

Bunday xaridorlarda narxni kuzatish, unga qiziqish holati nisbatan kam 

bo‘ladi. 

Iste’molchilarning turli segmentlari o‘zlari uchun narxdan 

motivatsiyalashda individual yondashadilar. Bu yerda narxlarni 

differensiyalash, turli segmentlarga moslashtirish, ishlab chiqarish kor-

xonalari tovar assortimenti, ularning narx siyosatini diversifikatsiyalash 

talab etiladi. 

Narx siyosati va narxlarning shakllanishi bozor sharoitida turli 

iste’molchilar segmentiga moslashtirilgan holda korxonalar tomonidan 

olib borilishi uning bozorda mustahkam pozitsiyani egallashga va turli 

iste’molchilar segmentidan iborat mijozlarni o‘ziga jalb qilishga olib 

keladi. Daromad darajasining, turmush tarzining o‘sishi yuqori sifatli 

«Lyuks» sinfli tovarlarga talab o‘sishini ko‘rsatmoqda. Axborot bilan 

ta’minlanganlik, yangi tovarlar haqidagi ma’lumotlarning Super va 

266 

 

Gipermarketlardagi ko‘zga tushadigan joylarga o‘rnatilgan axborot taxta 

(doska) chalari xaridorlarni o‘ziga tez jalb qilib, ularda tovarga nisbatan 

qiziqish uyg‘otaddi. Empirik tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, tovarlar 

narxiga bo‘lgan qiziqish borgan sari o‘sib bormoqda. 

Narxi qimmat bo‘lsa ham o‘ta sifatli brend markali tovarlarning 

xaridori ko‘paymoqda. Shuning uchun ham zamonaviy bozor sharoitida 

marka nomiga sodiq xaridorlar segmenti uchun maxsus «Adidas», 

«Mexx», «Samsung» kabi savdo markazlari xaridorlarni maqsadli 

ravishda o‘zlariga jalb etadilar va u do‘konlardan mijozlar xaridsiz 

chiqmaydilar. «Elektron savdoning» avj olishi, Internet do‘konlarining 

chet mamlakatlaridan ham xarid qilish imkoniyatini berayotgani, tovar-

larlar narxining differensialligi va chegirmalarning mavjudligi savdo 

jarayonlarini faollashtirmoqda. 

Narx siyosatining bozor sharoitidagi o‘ziga xosligi, xaridorlarning 

narx navoga qiziqqonligi turli iste’molchilar segmentida turlicha 

kechadi.  

Agar tovarning naflilik darajasi, sifati, qadoq shakli, unga tavsiya 

etilgan servisning yuqoriligi iste’molchini jalb qila olsa, u xaridor 

sifatida uning narxiga ikkinchi darajada ahamiyat beradi. Narx haqida 

ma’lum bilimlarga ega bo‘lish, xaridorlarda turli emotsional holatlarga 

tayyor bo‘lishga va o‘ylab optimal qaror qabul qilishga olib keladi. 

Tovarlar narxi haqidagi bilimlar kognitiv jarayonlar natijasida 

to‘planadi. Narx – navoga tegishli bilimlar iste’molchida uning 

xotirasida uzoq vaqt jamlanib shakllanadi. Bunday bilimlar (axborotlar) 

xaridor uchun subyektiv darajada muhim bo‘lib, narxiga loyiq tovar 

sotib olishda ahamiyatli hisoblanadi. 

Narxga oid bilimlar xaridor tomonidan quyidagicha xarakterlanadi: 

mazmunan (obyektlar va narxga tegishli axborotlar sifati), hajm (narxga 

oid axborot hajmi) aniqlik, axborotni to‘plash, 

Narx haqida fikr yuritilayotganda uning qaysi determinantlari 

qanday funksiyalarni bajaradi: birinchidan, narx haqida bilimlar 

ratsional xarid asosi hisoblanib, to‘g‘ri qaror qabul qilishga yordam 

beradi, ikkinchidan narx ma’lumotlari tahlili yana qanday ma’lumotlar 

kerakligini bildiradi. 

Narx haqida bilimlarning o‘lchami uchun quyidagilar zarur: narxlar 

bo‘yicha savolnomaga qatnashganlar narxlarni o‘zlari erkin ravishda 

eslashlari, javoblarning aniqligi, savolnoma o‘tkazish muddati, 

savolnomaga kiritilgan mahsulotlar, do‘konlar (do‘konga qatnash 

chastotasi (tez-tez qaytarilishi). Mahsulotlar artikuli, turli do‘konlardagi 

267 

 

narxlar darajasi ham tadqiq qilinishi kerak. Iste’molchi uchun mos 

keladigan tovar «savati» (iste’mol savati)ni shakllantirish asosiy 

muammo bo‘lib hisoblanadi. Bu savatga qancha va qanday mahsulotlar 

kirishi kerak. 

• Tanlangan mahsulotlar barcha do‘konlarda sotiladimi? Agar siz 

xohlagan artikul do‘konda umuman bo‘lmasa, yoki sizga boshqa 

artikuldagi tovar tavsiya etilsa, nima qilish kerak? 

• Savolnomaga qatnashayotganlar uchun artikullar birday ahamiyat-

ga egami? Ular oila «budjetini» qay darajada yuklaydilar? 

• Do‘konning narx siyosati uchun narxlar ko‘tarilgan davr 

reprezintativ hisoblanadimi? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10.1 – rasm. Narxga oid bilimlar mazmuni  

 

Shunday qilib, narxga qiziqish, narx siyosatini bilish, narxga oid 

axborotlarga ega bo‘lish, narxga bog‘liq ruhiy holatlarning yuzaga 

kelishi ham amaliy jihatdan juda qiziq va tovarni sotilish hajmi korxona 

foydasiga bevosita ta’sir etuvchi omillar bo‘lib hisoblanadi. 

Narxlarni qabul qilish. Narxlarni xaridor tomonidan qabul qilinishi 

yuqori darajada subyektiv bo‘lib, u yoki bu darajada real voqelikdir. 

Bitta markalar bir joy 

Bir donasi  

narxi 

Bir necha marka bir necha sotish 

joyi 

Turli markalar bo‘yicha 

Turli xarid obyektlari bo‘yicha 

Turli do’konlar bo‘yicha 

Tavsiya qilingan narx 

Narxni kelishish 

Turli muddatlar bo‘yicha 

Narx 

bilimlari 

Narxni 

taqsimlash 

Narxni baholash 

bazasi 

268 

 

Narx siyosati doirasida, narxlarning qabul qilish sohasida psixologiya 

nazariyalari, moslashish nazariyalari, assimetriya va kontrast nazariyasi, 

istiqbol nazariyalaridan foydalaniladi. 

Narxlarni qabul qilish, deganda individum orqali narx haqidagi 

ma’lumotni sensorli ravishda qabul qilish tushuniladi. Natijada xaridor 

tomonidan ijobiy yoki salbiy, ruhiy holat yuzaga keladi. Narxlarni his 

qilish turli xaridorlarda turlicha namoyon bo‘lib, bir xil mahsulotga bir 

xaridorda uni sotib olish qarori shakllansa, ikkinchi boshqa pastroq 

narxdagi xuddi shunday tovarni qidirishga tushadi. Xaridor xulq–atvori 

juda ko‘p shaxsiy – ichki va tashqi omillarga bog‘liq. 

Xarid qobilyati muhim omil hisoblanadi va narx hissiyotiga 

bevosita ta’sir etadi. Albatta puli ko‘p xaridor uchun xarid qilsh kam 

ta’minlangan, puli cheklangan xaridorga nisbatan juda oson va tez 

kechadi. U narxlarni bozor bo‘yicha o‘rganmasdan eng sifatli va qimmat 

tovarni tezda xarid qiladi va aksincha, puli cheklangan va oz pulga ko‘p 

narsa olishi kerak bo‘lgan xaridor arzon narxlarni qidiradi. Axir u barcha 

iste’mol ehtiyojini cheklangan holda bo‘lsada qondirishi kerak. 

Fiziologik ehtiyojlarni qondirish birinchi navbatda turadi. 

Narxni qabul qilishga bir necha omillar ta’sir ko‘rsatadi: 

1. Motivatsion (rag‘batlantiruvchi) omillar: shaxsiy ishtirok, 

ijtimoiy tan olinganlikka intilish sifati, qulaylikka, iqtisodiy jihatdan 

naflilik ko‘rsatkichlari iste’molchida rag‘batni (motivatsiyani) shakllan-

tiradi. 

2. Kognitiv omillar: sifat jihatdan to‘g‘ri baholashga layoqatlilik, 

zehnning o‘tkirligi (axborotlarning ko‘pligi, narxga oid bilimlarga 

egalik), aqliy salohiyat, tajriba, sotuvchiga ishonch, o‘ziga ishonch, 

markaga sodiqlik va boshqalar. 

3. Vaziyatli omillar: narxni taklif etish usuli (shakli, narx struk-

turasi) to‘lov shakli, vaqt bosimi, raqobatchi takliflari va narxlari, 

xaridorning kopmleks muammolari, narxlarning o‘zgaruvchangligi, narx 

etiketkalarining mavjudligi, mahsulotni ishlatishdan maqsad, 

xaridorning  xarid qobilyati, sotish joyi (Gipermarket yoki oddiy cha-

kana savdo do‘koni) ning narx imiji. 

Xaridorlarning xarid qobilyati va tovarga nisbatan ishonchliligi 

narxdan o‘zi uchun kerakli mahsulot yoki xizmatni sotib olishga 

tayyorligi ta’sir etuvchi determinantlar hisoblanadi. Potensial iste’mol-

chilarni so‘rovnoma qilib ularning narxga nisbatan xaridga tayyorligi 

269 

 

aniqlanadi. Shu bilan birga narx ostonasi ham aniqlanadi. Agar narx 

ostonasi yuqori darajadan o‘tib ketsa xaridor u tovarni sotib olmaydi. 

Individual xarid ehtimolligi nolga teng bo‘ladi. 

Narxning absolyut quyi chegarasi xaridorda tovar sifatiga shubha 

uyg‘otadi. Natijada xaridorlar past narxdagi mahsulotni boshqa sotib 

olmaydilar. Xaridorlarning bunday xulq-atvori, ma’lum sharoitlar bilan 

bog‘liq bo‘lib, ular juda arzon tovarni olib tavakkal qilishdan qo‘rqish-

larini ko‘rsatadi. 

Narxlarning uch turi (ostonasi) farqlanadi: silliq narxlar yaxlit 

raqam bilan tugaydi (masalan,75000 so‘m); yaxlitlangan narxlar ya’ni 

63 ming 480 so‘m= 63 ming 500 so‘m; siniq narxlar ko‘pincha 9 raqami 

bilan tugaydi (32,999 so‘m).  

Savdo do‘konlarida chegirmalar vaqtida yaxlit narxlar, juda oz 

kamaytirilib oxirgi raqamlari (5,999) bilan tugaydi. Masalan 6,800 

turgan tovar (5,999 ga pasaytirilib) 5 raqami xaridor e’tiborini jalb 

qiladi, narx pasayibdi, deb xaridor shu tovarni sotib oladi. 

Amalda har bir xaridor bunday narxlarga duch keladi. Raqamlar bir 

qarashda 1 birlikka kamayganday ko‘rinsada, aslida 0,5 – 0,7 birlikka 

kamaygan bo‘ladi. 

Narx «ostonasi» samarasi quyidagilar bilan izohlanadi. 

•   iste’molchilar narx shkalasini diskret kategoriyalarda o‘zlari 

uchun bo‘ladilar (masalan 5000 so‘m o‘rniga 4,899— beshdan kam). 

•   iste’molchilar o‘zlarining subyektiv maksimal narxlarini yaxlit-

langan raqamlarda belgilaydilar (masalan uchdan (3) past, 5 dan yuqori). 

•   xaridorlarda  yaxlit  narxlardan ko‘ra siniq narxlarda tovar 

olganda iqtisod qildim, deb o‘ylaydilar. 

•   birinchi raqamni iste’molchilar kuchliroq his etadilar. 10 o‘rniga, 

9,95. 

Shunga qaramasdan ba’zi tadqiqotchilar siniq narxlarning mahsulot 

sifatini xaridor tomonidan to‘g‘ri his etilishiga salbiy ta’sirini ko‘rsata-

dilar (imij - samara). 

Siniq narxlarning shakllanishi bozor iqtisodiyoti amaliyotining mah-

suli bo‘lib, iste’molchi xulq — atvoriga tez ta’sir ko‘rsatishi va super-

marketlarda savdo aylanmasining keskin oshishiga olib kelishi amalda 

o‘zini oqlayapti (Korzinka.uz., Megaplanet, Makro va boshqalar). 

Xaridor tomonidan narxning ijobiy qabul qilinishi uchun narx 

optikasi qo‘llaniladi. Narx optikasi, deganda sotuvchi tomonidan tovar 

270 

 

narxi, reklamasi, narxni kelishish kabi chora – tadbirlardagi barcha 

urinishlar tushuniladi. Narxning iste’molchi tomonidan qabul qilinishiga 

turli omillar ta’sir etadi. Shu omillar ta’siri ostida xaridorning xarid 

xulq-atvori shakllanadi. 

Iste’molchining xarid xulq-atvoriga quyidagi omillar turlicha ta’sir 

ko‘rsatadi. 

•   komplekt uchun yagona (umumiy) narxning qo‘yilishi, uning har 

bir alohida qismi uchun qo‘yilgan narxga nisbatan ijobiy qabul qilinadi. 

•  komplektga qo‘yilgan chegirma, uning har bir alohida qismi 

uchun qo‘yilgan chegirmada narx iste’molchi tomonidan yaxshiroq his 

etiladi. 

•   mahsulotning naflilik darajasi ko‘rsatilganda uning har bir 

ingrediyentining foydaliligi ko‘rsatilsa iste’molchini ko‘proq jalb etadi. 

•   soliq stavkalarining o‘sishi bilan narxlarning keskin o‘sishi, 

narxni o‘z-o‘zdan ko‘p marta oshirilganidan yaxshiroq his etiladi. 

•   bir necha marta oz-ozdan narxning pasaytirilishi, bir marta ko‘p 

pasaytirilgandan ko‘ra xaridorga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 

•   yuqori narxlarda tovarga kichik «sovg‘a» qo‘shib sotish ham 

iste’molchini o‘ziga jalb etadi (avtomat kir yuvish mashinasiga, dazmol 

yoki changyutgich qo‘shib berish, juda ham qiziqarli). 

•   kreditga maishiy - texnika tovarlarini sotish. 

•   naqd pul oqimi kamligida pul o‘tkazish yo‘li bilan, plastik 

kartochkalar orqali to‘lovni oshirish ham iste’molchini yetarli jalb qilish 

hisoblanadi. 

Yuqoridagi narxlarning shakllanishi xususiyatlari bozor sharoitida 

iste’molchi xulq-atvoriga ta’sir etib, uning xarid qilish haqida qaror 

qabul qilishida muhim omil hisoblanadi. 

Xaridorlarning narxdan yuqori darajada qoniqqanligi korxona 

marketingining bosh vazifasi bo‘lib hisoblanadi. Xaridorlarning yuqori 

darajada qoniqishi korxona ishlab chiqarish hajmining o‘sishiga, 

foydaning ko‘payishiga olib keladi. Iste’molchilarning qoniqqanligini 

tadqiq qilishda, avvalo, tovarning iste’molchiga qanchalik foyda 

keltirgani, ya’ni naflilik darajasi bilan baholanadi. Bunday tadqiqotlarda 

tovar narxiga ikkinchi darajali sifatida qaraladi. 

Iste’molchining narxdan qoniqqanlik darajasi modelini                

10.2- rasmda ko‘rish mumkin.  

 

271