O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

11.3. Byudjet taqchilligi to„g„risidagi zamonaviy kontseptsiyalar, ularning 
mazmuni, xususiyatlari va ahamiyati 
 
Davlat byudjetining defitsitini o‗rganishga bag‗ishlangan ilmiy tadqiqotlarning 
natijalari shuni ko‗rsatdiki, byudjet defitsiti jahon amaliyoti uchun nisbatan yangi 
hisoblangan voqelik sanaladi. Xususan, XIX asrning o‗rtalariga qadar rivojlangan 
ilg‗or mamlakatlarning davlat byudjetlari uchun daromadlarning xarajatlardan ortiq 
bo‗lishi odatiy hol hisoblanar edi. Shuning uchun ham mazkur davlatlarda urush 
holatlarida yoki kuchli tabiiy ofat yuz berganda paydo bo‗ladigan byudjet defitsiti 
favqulotda holat hisoblanadi. XX asrning 50-yillaridan boshlab byudjet defitsiti 
favqulotda holat xarakteriga ega bo‗lmay qoldi. Ya‘ni, mamlakatlarning jahon 
iqtisodiyotidagi o‗rnidan, geografik, geopolitik mavqeidan qat‘iy nazar byudjet 
defitsitining yuzaga kelishi tabiiy hol bo‗lib qoldi. Ushbu holat hozirga qadar davom 
etib kelmoqda. 
Byudjet defitsiti dunyoning ko‗plab mamlakatlarida davlat moliyalarining 
ajralmas tarkibiy qismiga aylangani uning yuzaga kelish sabablarini, mo‗tadil 
darajasini, makroiqtisodiytartibga solish davlat tizimidagi o‗rnini ilmiy asosda 
o‗rganish zaruriyatini yuzaga keltirdi. 
Davlat byudjeti defitsitining yuzaga kelish sabablarini chuqur tadqiq qilgan 
iqtisodchi olimlardan biri J.M.Keyns hisoblanadi. J.Keyns o‗zining ilmiy 
izlanishlarida jamiyat rivojlanishining ma‘lum bosqichlarida davlat xarajatlarining 
davlat daromadlariga nisbatan ortiqcha bo‗lishi mumkinligini va bu holat obyektiv 
iqtisodiy asosga ega ekanligini asoslab berdi. Keynsning byudjet-soliq siyosati xusu-
sidagi nazariy qarashlarida byudjet defitsiti iqtisodiyotni bir muvozanat holatidan 

---

129 
ikkinchi bir muvozanat holatiga o‗tkazish imkonini beruvchi instrument sifatida 
e‘tirof etiladi. Agar biz J.Keynsni davlatning iqtisodiyotni samarali tarzda tartibga 
solish imkoniyatiga ega, degan nazariy xulosalariga tayanadigan bo‗lsak, u holda 
Keynsning davlat byudjeti defitsitining darajasini davlat tomonidan to‗liq nazorat 
qilish mumkinligiga ishonganiga shubha qilmasa bo‗ladi. 
Nemis moliya fanining klassik namoyondasi A.Vagner o‗zining «Moliya 
to‗g‗risidagi fan» nomli asarida davlat faolligining o‗sib borishi qonunini 
shakllantirdi. Ushbu qonunga ko‗ra, davlat faolligini kuchaytirishning zaruriy 
shartlaridan biri davlat xarajatlarining oshib borishi hisoblanadi. A.Vagner o‗zining 
empirik izlanishlariga tayangan holda shunday xulosaga keldi: ―ilmiy-texnika 
inqilobiga asoslangan sivilizatsiyaning taraqqiy etishi,ishlab chiqarish va muomala 
hajmlari, yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning oshishi bilan davlatning 
ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonlariga aralashuvi kuchayadi, ijtimoiy-iqtisodiy, 
harbiy-siyosiy va ilmiy-texnikaviy faolligi o‗sadi. Bu esa, o‗z navbatida, davlat 
xarajatlarini shunga muvofiq tarzda o‗sib borishiga olib keladi‖.
Professor V.M.Rodionovaning fikriga ko‗ra, davlat byudjeti defitsiti yuzaga 
kelishining uch asosiy sababi mavjud: 
1. Byudjet defitsiti davlatning iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida yirik miq-
dordagi qo‗yilmalarni amalga oshirishi natijasida yuzaga keladi. 
2. Byudjet defitsiti favqulotda holatlar (urush, tabiiy ofatlar va h.k.)natijasida 
yuzaga keladi. 
3. Byudjet defitsiti iqtisodiyotda inqiroz holatlarining yuzaga kelishi, 
hukumatni mamlakatdagi moliyaviy holatni nazorat ostida ushlab turish qobiliyatini 
yo‗qotishi natijasida yuzaga keladi.
47
Demak, davlat byudjeti defitsitini yuzaga kelishining ikki asosiy sababi taniqli 
iqtisodchi-olimlar 
tomonidan 
e‘tirof 
etilgan. 
Bularning