O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

birinchidan,
davlat qarzi hisobidan moliyalashtirish. Davlat qarzi, o‗z 
navbatida, ichki manbalar (bunda davlat byudjeti taqchilligi faqat mamlakat ichidagi 
manbalar hisobiga moliyalashtiriladi) va tashqi manbalar (bunda taqchillik mamlakat 
hukumati tomonidan xorijiy mamlakatlar hukumatlaridan, xalqaro moliya 
institutlaridan hamda yirik xalqaro banklardan olinadigan davlat qarzlari) hisobiga 
moliyalashtiriladi;
ikkinchidan,
muomalaga yangi pullarni emissiya qilish hisobiga.
Byudjet taqchilligini moliyalashtirishning bu ikki guruhi ―qarzli moliyalash-
tirish va emissiyali moliyalashtirish‖
51
deb ham ataladi. Byudjet taqchilligini moliya-
lashtirishning bu ikki usuli bilan birga, davlat aktivlarini sotish orqali taqchillikning 
ma‘lum qismini moliyalashtish usulidan ham foydalaniladi. Byudjet taqchilligini 
moliyalashtirishning har qaysi usulini qo‗llashning iqtisodiyotga ta‘siri bir xil 
bo‗lmaydi. Turli mamlakatlarda byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalarini 
guruhlarga 
ajratadigan 
bo‗lsak, 
ularning 
bir 
guruhi 
emissiyali 
(pulli) 
moliyalashtirishga, boshqa bir guruhi qarzli moliyalashtirishga mansubligini ko‗rish 
mumkin: (1) Markaziy bankdan qarz olish yoki taqchillikni emissiyali moliya-
lashtirish (pulli moliyalashtirish), (2) tijorat banklaridan qarz olish (qarzli 
moliyalashtirish), (3) mamlakat ichkarisidagi bank bo‗lmagan sohalardan qarz olish 
(qarzli moliyalashtirish), (4) mamlakatning valyuta zaxiralarini byudjet taqchilligini 

49
Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник. /Под ред. д.э.н. академика В.К. Сенчагова. –М.: Проспект, 

2007. 
50
Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник. /Под ред. д.э.н. академика В.К. Сенчагова. –М.: Проспект, 
2007. 
51
Жумаев Н., Бурханов У. ―Молиянинг долзарб муаммолари‖. –Т.: Янги аср авлоди, 2003. 

---

134 
qoplashga safarbar qilish yoki boshqa xorijiy davlatlardan qarz olish (qarzli 
moliyalashtirish), (5) davlat mulkini sotish (davlat aktivlarini sotish orqali 
moliyalashtirish).
Byudjet taqchilligini boshqarishda mamlakat hukumati yuqorida ta‘kidlab 
o‗tilgan usullarning biri yoki bir nechtasidan foydalanishi mumkin. Bunda 
foydalaniladigan usullarning iqtisodiy tabiati turlicha, shu sababli ular mamlakatning 
moliyaviy holatiga turlicha, ayrim holatlarda bir-biriga teskari ta‘sir ko‗rsatishi 
mumkin. Byudjet taqchilligini qisqartirish borasida hukumat tomonidan noto‗g‗ri 
siyosatning tanlanishi mavjud taqchillikning ortishi va buning natijasida iqtisodiy 
holatning mushkullashuvi hamda aholi o‗rtasidagi noroziliklarga olib kelishi 
mumkin.
Davlat byudjeti taqchilligini tartibga solishning quyidagi turlarini ajratib 
ko‗rsatish mumkin:
1. Davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish uchun mamlakat markaziy 
bankidan kredit olish, ya‘ni muomalaga qo‗shimcha pul emissiyasini amalga oshirish.
2. Davlat byudjeti xarajatlari hajmini qisqartirish.
3. Davlat byudjeti daromadlarini ko‗paytirish, ya‘ni amaliyotga yangi soliq 
turlarini kiritish yoki amaldagi soliq stavkalarini oshirish.
4. Davlat mulkini mahalliy va xorijiy sarmoyadorlarga sotish.
5. Mamlakat aholisi, mahalliy xo‗jalik yurituvchi subyektlar, xorijiy mamlakat-
lar hukumatlari, xalqaro moliya tashkilotlari va yirik xorijiy tijorat banklaridan qarz 
olish.
Davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirishning eng oson, lekin juda qaltis 
usuli mamlakat Markaziy bankidan qarz olishdir. Ta‘kidlash lozimki, Markaziy 
bankdan kredit olish o‗z mohiyatiga ko‗ra, muomalaga qo‗shimcha pul emissiyasini 
amalga oshirish hisoblanadi. Ushbu usul orqali mamlakatda davlat byudjeti taqchil-
ligining rasman moliyalashtirilishiga erishiladi, lekin Markaziy bankdan xaddan 
tashqari ko‗p kredit olish mamlakatda shiddatli yoki jilovlanmagan inflyatsiyani 
keltirib chiqarishi mumkin. Xalqaro amaliyotda ko‗plab rivojlanayotgan, shu 
jumladan, Mustaqil Davlatlar Hamdo‗stligi mamlakatlarida 90-yillarning boshlarida 
davlat byudjet taqchilligini moliyalashtirishda ushbu usuldan keng foydalanilgan. 
O‗zbekiston Respublikasida ham davlat byudjeti taqchilligini qisqartirishda 2003 
yilgacha 
Markaziy 
bank 
kreditlaridan 
foydalanilgan
52
. 
Bugungi 
kunda 
mamlakatimizda kuchga kirgan yangi Byudjet kodeksining 151-moddasiga asosan, 
O‗zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kreditlarini Davlat byudjeti taqchil-
ligini qoplash manbasi sifatida jalb qilishga yo‗l qo‗yilmaydi
53
, deb belgilab 
qo‗yilgan.
Davlat byudjeti taqchilligini qisqartirishda byudjet xarajatlarini kamaytirish 
usulidan foydalanishda mamlakat hukumati tomonidan juda ehtiyotkorlik bilan qat‘iy 
siyosat olib borish talab etiladi. Iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o‗tayotgan 
mamlakatlarda davlat byudjeti tomonidan ijtimoiy-madaniy sohalarga yo‗naltirila-
digan xarajatlarni qisqartirish mamlakat aholisi o‗rtasida norozilikni yuzaga chiqa-

52
Жумаев Н., Бурханов У. Молиянинг долзарб муаммолари. –Т.: Янги аср авлоди, 2003. 

53
O‗zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksi (O‗RQ-360-son. 26.12.2013).151-modda. 

---

135 
rishi mumkin. Ushbu xarajatlarni amalga oshirishda, asosan, ijtimoiy xarajatlarning 
maqsadliligini ta‘minlash, boshqaruv va mudofaa xarajatlarini qisqartirish hisobiga 
davlat byudjeti taqchilligini qisqartirishga erishish mumkin. Ushbu usuldan, AQSh 
Prezidenti R.Reygan (1980-1988 yillar) mehnatkashlar va ishsizlarga to‗langan 
nafaqalarni qisqartirgan hamda ish haqini kamaytirgan. Buning natijasida AQShda 
kambag‗al fuqarolar soni 1979-yildagi 26,1 mln. kishidan 1982-yildagi 55,3 mln. 
kishiga yetdi. Ushbu holatni monetarizm g‗oyasining asoschisi Milton Fridmen ijobiy 
baholagan, chunki uning fikricha, ijtimoiy xarajatlarning qisqartirilishi natijasida 
AQShda davlat byudjeti taqchilligining qisqarishiga erishilgan. Ishsizlarga 
beriladigan ijtimoiy nafaqalarni qisqartirish natijasida ular ishlashga majbur 
bo‗lganlar va AQShda 1984-yildan boshlab, ishsizlar sonining ma‘lum darajada 
kamayishiga erishilgan
54
. Mazkur holatni Yevropa Ittifoqiga a‘zo davlatlarning 
byudjet siyosatida ham kuzatish mumkin. Yevrohududning 16 davlati moliya 
vazirlarining muzokaralaridan so‗ng, 2010-yilda Gretsiyaga uch yil muddatga 110 
mlrd.yevro miqdorida yordam paketi ajratiladigan bo‗ldi. Albatta, Yevropa Ittifoqi 
tomonidan Gretsiyaga ko‗rsatiladigan yordam oddiy kreditdan boshqa narsa emas. 
Ammo ajratiladigan kreditning foiz stavkasi bozordagi mavjud stavkadan pastroq 
bo‗ladi (qariyb 5 foiz atrofida). Bunga javoban Gretsiya hukumatidan mehnat va 
pensiya qonunchiligini erkinlashtirish talab etildi. Ushbu yo‗nalishda byudjet 
tashkilotlaridagi ishchi xodimlar sonini qisqartirish, ishlayotgan xodimlarning ish 
haqlarini ―muzlatib qo‗yish‖ kabi chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ushbu choralar 
yaqin ikki yil mobaynida byudjet defitsitini 30 mlrd. yevroga qisqartirish imkonini 
berishi kutilayotgan edi
55
.
Davlat byudjeti taqchilligi darajasini 
kamaytirish usullaridan yana biri – byudjet 
daromadlarini 
ko‗paytirish 
hisoblanadi. 
Ushbu 
usuldan 
foydalanishda 
asosan 
quyidagilar amalga oshiriladi: amaliyotga 
yangi soliq turlarini kiritish; mamlakatda 
amal 
qilayotgan 
soliqlarning 
foiz 
stavkalarini ko‗tarish; amal qilayotgan 
soliqlar bo‗yicha soliq to‗lovchilarga beril-
gan imtiyozlarni cheklash yoki umuman 
bekor qilish. Davlat byudjeti taqchilligini qisqartirishda faqatgina ushbu usuldan 
foydalanilganda iqtisodiyotda ―Laffer samarasi‖ yuzaga chiqadi. A.Lafferning 
fikricha, soliq stavkalarini asossiz ravishda oshirib yuborish natijasida ma‘lum 
muddat davomida davlat byudjetiga daromadlarning ortishi kuzatiladi. Lekin soliq 
stavkasi chegaradan ortib ketsa, soliq to‗lovchilarning ―soliqlardan qochishi‖ yuzaga 
chiqadi. Ushbu holat esa, davlat byudjetiga to‗lovlarning kamayishiga olib keladi.
56
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, hozirda Yevropa Ittifoqiga a‘zo mamlakatlar-
da davlat byudjeti taqchilligini qisqartirish maqsadida ayrim soliq turlari stavkalarini 

54
Финансы капитализма. Учебное пособие. /Под ред. проф. Б.Г. Болдырева. –М.: Финансы и статистика, 1990. 

55
http://korrespondent.net/business/economics/1072974-greciya-poluchit-110-mlrd-evro-ot-es-i-mfv 
56
Laffer, A., & Seymour,]. (Eds.). (1979). The economics of the tax revolt: a reader. New York, NY: Harcourt Brace 
Jovanovich. 
Artur Laffer (1940 
yil 14 avgustda 
tug‘ilgan) – 
amerikalik iqtisod-
chi, iqtisodiyotda 
taklif nazariyasining 
asoschilaridan biri. 
AQSh Prezidenti 
R.Reygan boshqaruvi 
davrida mashhur 
bo‘lgan.

---

136 
(asosan qo‗shilgan qiymat solig‗i va aktsiz solig‗i) oshirish hamda boy fuqarolar 
uchun qo‗shimcha daromad solig‗ini joriy qilish amaliyoti olib borilmoqda. 
Fransiyada fuqarolardan olinadigan daromad solig‗ining eng yuqori stavkasi 75 
foizga ko‗tarildi. Shuningdek, ayrim yevrohududdagi davlatlarda qo‗shilgan qiymat 
solig‗i stavkasi oshirildi. Yana bir misol, Yaponiyada davlat byudjeti taqchilligini 
qisqartirish maqsadida 2013 yildan boshlab savdodan olinadigan soliq stavkasi 5 
foizdan 8 foizgacha ko‗tarilgan.
Davlat byudjeti taqchilligini qisqartirishda o‗tgan asrning 70-yillaridan 
boshlab, davlat mulkini xususiylashtirishdan 
olingan mablag‗lardan foydalanish amaliyotga 
kiritilgan. 
―AQSh, 
Buyuk 
Britaniya, 
Germaniya va boshqa iqtisodiyoti rivojlangan 
mamlakatlarda 
keng 
miqyosda 
―reprivatizatsiya‖, ya‘ni davlat mulkini sotish 
va davlat mulkiga asoslangan korxonalarni 
aktsiyadorlik jamiyatiga aylantirish amalga 
oshirildi. AQSh Prezidenti R.Reygan va Buyuk 
Britaniya bosh vaziri M.Tetcher davlat mulkini xususiylashtirish va ular asosida 
aksiyadorlik jamiyatlari hamda xususiy korxonalarni tashkil etishga juda katta e‘tibor 
qaratganlar. Xalqaro amaliyotda ular olib borgan ushbu iqtisodiy siyosat 
―reyganomika‖ va ―tetcherizm‖ deb ataladi. Ushbu siyosat natijasida davlat 
mulkchiligidagi korxonalarni xususiylashtirish asosida tashkil etilgan xususiy 
korxonalar raqobatbardosh ekanligi va davlat mulkidagi korxonalar yangi 
investitsiyalarni moliyalashtirishni amalga oshirishga qodirmasligi isbot qilindi. Eng 
asosiysi, xususiylashtirishdan kelgan juda katta miqdordagi mablag‗lar davlat 
byudjeti taqchilligini qisqartirishga sarflandi.
Davlat byudjeti defitsitini o‗rganishga bag‗ishlangan ilmiy tadqiqotlarning 
natijalari shuni ko‗rsatdiki, byudjet defitsiti jahon amaliyoti uchun nisbatan yangi 
hisoblangan voqelik sanaladi. Xususan, XIX asrning o‗rtalariga qadar rivojlangan 
ilg‗or mamlakatlarning davlat byudjetlari uchun daromadlarning xarajatlardan ortiq 
bo‗lishi xarakterli xususiyat edi. Shuning uchun ham mazkur davlatlarda urushlar 
davrida yoki katta talofat keltiruvchi tabiiy ofatlar yuz berganda paydo bo‗ladigan 
byudjet defitsiti favqulodda holat hisoblanar edi. XX asrning 50-yillaridan boshlab bu 
mamlakatlarda byudjetning defitsitlik holati, ularning jahon iqtisodiyotidagi o‗rnidan, 
geografik, geopolitik mavqeidan qat‘iy nazar, tabiiy hol bo‗lib qoldi. Ushbu holat 
hozirga qadar davom etib kelmoqda. 
Masalan, AQShda 1974-yil uchun qabul qilingan Byudjet to‗g‗risidagi qonun-
ning qabul qilinishida Kongress federal byudjetning hajmi yoki byudjet defitsiti 
borasida xavotirga tushadigan holatlarni bashorat qilmadi
57
. Faqat 1980-yillarga 
kelib, Prezident Ronald Reygan ma‘muriyati davrida byudjet jarayoniga bo‗lgan 
e‘tibor, yirik taqchilliklarning yuzaga kelish xavfi ta‘sirida jiddiy o‗zgardi.
58

57
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson,Philip G. Joyce. PUBLIC BUDGETING SYSTEMS. Jones & Bartlett Learning; 

9 edition. USA, 2012. P. 308. 
58
Joyce, P. (1996). Congressional budget reform: the unanticipated implications fo r federal policy making. 
PublicAdministration&view, 56, 317-325. 

---

137 
Reygan prezidentligining dastlabki yillarida, AQSHning Byudjetni boshqarish 
Departamenti muhim ahamiyatga ega bo‗la boshladi.
59
Reygan prezident etib 
saylangach, davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari masalasi asosiy siyosiy vazifa 
darajasiga ko‗tarildi va bu ishlarni bajarish AQSHning Byudjetni boshqarish 
Departamentiga yuklatildi.
60 
Davlat byudjetidagi taqchillik hajmi 1981-yildan boshlab o‗sa boshladi.
22
Reygan ma‘muriyati 1981-yili iqtisodiyotni rag‗batlantirish va byudjet daromadlarini 
ko‗paytirish maqsadida soliq stavkalarini pasaytirdi. Bu choraning nazariy jihatdan 
to‗g‗ri bo‗lishiga qaramasdan, amaliyotda davlat qarzi qiymatining 1981-yilda 1,1 
trillion $ga, 1985-yilda esa 2,1 trillion $ga ko‗tarilib ketishiga olib keldi.
61
Natijada 
Reygan ma‘muriyati Kongressga ko‗plab ijtimoiy dasturlarni qisqartirishni taklif 
qildi. Lekin bu bilan ham taqchillik oshib boraverdi, bunga sabab – daromad va 
harajatlar o‗rtasida yirik nomutanosiblik mavjud edi. 
Ana shunday siyosiy jihatdan tarang vaziyatda 1985-yilda Kongress Muvoza-
natlashgan byudjet va Favqulodda yuzaga keladigan kamomadni nazorat qilishi 
to‗g‗risidagi 
qonunni 
qabul 
qiladi. 
Ushbu 
qonun 
loyihasining 
yuzaga 
kelishigaSenatorlar V. Filip Gramm, Uoren B. Rudman va ErnestF. Xolingslar hissa 
qo‗shadilar.
Gramm-Rudman-Xollingslar sekvestr deb nomlangan yangi bir tizimni 
yaratadilar. Ushbu tizim byudjet kamomadiga erishib bo‗lmagan hollarda, byudjetni 
kamaytirishga mo‗ljallangan. Qisqartirilgan byudjetning yarmi ijtimoiy yordamga, 
qolganlari mahalliy dasturlarga ajratilgan. Lekin Gramm-Rudman-Xollingslar 
tomonidan taklif etilgan sekvestrlash usuli ham taqchillik muammosini bartaraf eta 
olmadi.
62
Davlat byudjeti taqchilligini qisqartirish usullaridan biri mamlakat hukumati 
tomonidan aholi, milliy xo‗jalik yurituvchi subyektlar, xorijiy davlatlar hukumatlari, 
xalqaro moliya tashkilotlari va yirik tijorat banklaridan qarz olish hisoblanadi. 
Ta‘kidlash lozimki, davlat byudjeti taqchilligini qisqartirishning ushbu usuli eng 
nozik, shuning bilan bir vaqtda, zamonaviy usuli hisoblanadi. Ushbu usuldan 
foydalanadigan mamlakat hukumati o‗z nomidan davlat qimmatli qog‗ozlarini 
chiqarish orqali milliy va xorijiy valyutadagi mablag‗larni jalb etadi. Yevropa 
Ittifoqiga a‘zo mamlakatlardan Gretsiya, Portugaliya, Ispaniya va Italiyada markaziy 
hukumat tomonidan davlat byudjeti taqchilligini qisqartirish maqsadida muomalaga 
davlat obligatsiyalarini chiqarish va ularni xorijiy sarmoyadorlar o‗rtasida 
joylashtirish ishlari faol olib borilmoqda.

59
Johnson, B.(1984).Fromanalysttonegotiator:theOMB'snewrole.Journ alof PolicyAnalysisandManagement,3,501-515; 

Johnson, B.(1989).TheOMBbudgetexaminerandthecongressionalbudget process. Public Budgeting & Finance, 9, 
Spring, 5-14; Tompkin, S.( 1998). Inside OMB. 
60
Stockman, D.(1986).The triumphof politics:how the Reagan revolutionfaile d. NewYork, NY:Harper
&Row. 
61
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson,Philip G. Joyce. PUBLIC BUDGETING SYSTEMS. Jones & Bartlett Learning; 
9 edition. USA, 2012. P. 309. 
62
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson,Philip G. Joyce. PUBLIC BUDGETING SYSTEMS. Jones & Bartlett Learning; 
9 edition. USA, 2012. P. 310. 

---

138 
Davlat byudjeti taqchilligini boshqarishni to‗g‗ri yo‗lga qo‗yish, unga ta‘sir 
etuvchi omillarni o‗rganish davlat byudjetini sog‗lomlashtirishda muhim o‗rin 
egallaydi va mazkur mavzuning keyingi paragrafida batafsil yoritiladi.