O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti

3. O‘zlashtirish yoki rastrata yo‘li bilan talon-toroj qilish
Qonunga ko‘ra o ‘zlashtirish yoki rastrata qilish yo‘li bilan talon-toroj qilish deganda aybdorga ishonib topshirilgan yoki uning ixtiyorida bo‘lgan o‘zganing mulkini o‘zlashtirish yoki rastrata qilish yo‘li bilan talon-toroj qilish tushuniladi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1998-yil 17-apreldagi “Iqtisodiyot sohasidagi jinoiy ishlar bo‘yicha sud amaliyotida yuzaga kelgan ayrim masalalar to‘g‘risida”gi 11-sonli qarorining 3-bandida o‘zlashtirish yoki rastrata yo‘li bilan talon-toroj qilish tushunchasiga quyidagicha ta‘rif berilgan: “mansab vazifalari yoxud shartnomaviy munosabatlarga ko‘ra, tasarruf qilish, boshqarish, yetkazib berish yoki saqlash bo ‘yicha qonuniy vakolatlarni amalga oshiruvchi shaxsga ishonib topshirilgan yoki uning ixtiyorida bo‘lgan o‘zganing mulkini qonunga xilof ravishda tekinga o ‘zining mulkiga yoki boshqa shaxsning mulkiga aylantirishi o‘zlashtirish yoki rastrata qilish deyiladi”.
Yuqorida ta‘kidlangan qonuniy vakolatlarga ega bo‘lmagan, ammo topshirilgan ishni yoxud xizmat vazifalarini bajarishi tufayli mulk saqlanadigan joyga kirish huquqiga ega bo‘lgan shaxs tomonidan o‘zganing mulkining talon-toroj qilinishi o‘g‘rilik deb tavsiflanadi.
Ushbu tushunchadan kelib chiqqan holda mazkur jinoyat tarkibida ikki alohida jinoyatlarning tarkibi mujassamligini ko‘rish mumkin. Ular quyidagilar: 1) o‘zlashtirish yo‘li bilan o‘zganing mulkini talon-toroj qilish; 2) rastrata yo‘li bilan o‘zganing mulkini talon-toroj qilish.
O‘zlashtirish deganda aybdorning qonuniy egaligida bo‘lgan o‘zganing mulkini o‘z manfaatlari yo‘lida mulkdorning erkiga qarshi ravishda ushlab qolish va foydalanish tushuniladi.
O‘zlashtirishda talon-torojning barcha belgilari mavjud bo‘ladi.
O‘zlashtirish aybdorga ishonib topshirilgan yoki uning ixtiyorida bo‘lgan o‘zganing mulkini o‘z ehtiyojlari uchun qonunga xilof ravishda o‘tkazib olishda namoyon bo‘ladi. O‘zlashtirilgan mulk aybdorning tasarrufida bo‘lib, mulk sarf qilib yuborilmagan bo‘ladi.
Rastrata deganda aybdorga ishonib topshirilgan yoki uning ixtiyo­rida bo‘lgan o‘zganing mulkini qonunga xilof ravishda, o‘zining shaxsiy manfaatlari yo‘lida qaytarish imkoniyatisiz ularni sarflab yuborishi va har qanday usulda o‘zidan begonalashtirishi tushuniladi. Masalan, o‘zganing mulkini iste‘mol qilish, sotib yuborish, sovg‘a qilish, qarzga berish yoki mavjud qarzlarini qoplash va boshqalar.
Bundan ko‘rinib turibdiki, rastrata quyidagi ikki ko‘rinishda namoyon bo‘ladi:
1) o‘z manfaatlari yo‘lida o‘zganing mulkini sarflab yubo­rish;
2) o‘zganing mulkini o‘zidan begonalashtirish (uchinchi shaxslar foydasiga o‘tkazish).
Odatda, rastrata o‘zlashtirishdan keyingi bosqich hisoblanadi, ya‘ni mulkni sarflab yuborish uchun avval uni yuridik nuqtai nazardan o‘ziga o‘zlashtirish kerak, ya‘ni o‘zganing mulkini mulkdorga qaytarmaslik qaroriga kelib, manfaatlari uchun mulkni o‘z ixtiyoriga o‘tkazish zarur.
O‘zlashtirish ko‘rinishidagi talon-toroj aybdorning ixtiyoriga qonuniy yo‘l bilan o‘tkazilgan va qonuniy ravishda ishonib topshirilgan o‘zganing mulkini qonunga xilof yo‘l bilan o‘z manfaatlari uchun mulkdorning erkiga qarshi ravishda ushlab qolib, undan g‘arazli maqsadlarda foydalana boshlagan vaqtdan boshlab, tugallangan hisoblanadi.
Rastrata jinoyati aybdorga ishonib topshirilgan yoki uning ixtiyorida bo‘lgan o‘zganing mulkini to‘la yoki qisman sarflab yuborgan yoki o‘zidan begonalashtirilgan vaqtdan boshlab, tugallangan hisoblanadi.
Mustaqil jinoyat tarkibi sifatida o‘zlashtirishning alohida qilmishga ajratishning o‘ziga xosligi jinoiy qilmishni sodir etish usulidagi o‘bektiv tomonning xususiyati bilan izohlanadi.