O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti

4. Moliyaviy piramidalarning turlari
Hozirgi zamonda, moliyaviy piramida turli koʻrinishlarda uchrashi mumkin.

• 
  Oʻta daromadli sarmoya. Sarmoyadorlarga juda foydali biznesga yoki yangi texnologiyalarga pul tikish evaziga katta daromad olish vaʼda beriladi.
  
• 
  Tarmoq marketingi. Qandaydir bir mahsulotning yoki dorining mavjud boʻlmagan xususiyatlarini maqtab qimmatga sotish. Bunday tizimda piramida yaratuvchilar yangi jalb qilingan “xodimdan” katta kirish toʻlovi evaziyaga yashaydi. 90 yillarda MDH hududida keng tarqalgan Gerbalayf va Kirbilar bunga misol boʻlishi mumkin.
  
• 
  Qimor oʻyini. Kazino, Bingo, Loto va boshqa qimor oʻyinlari ham moliyaviy piramidaning bir koʻrinishi. Bunday tizimda har bir qatnashchi sarmoya kiritadi va foyda ketma-ket uslubda emas tasodifiy ravishda boʻlinadi. Tizimning ustida esa kazino egasi turib har bir oʻyindan oʻz yutugʻini oladi. Shuningdek u oʻyinlarga oʻz pulini tikmaydi va hech qanday tavakkal qilmaydi.
  
• 
  Uy mehnati koʻrinishidagi piramidalar. Bunday piramidada xoxlovchilarga koʻp qiyin boʻlmagan uy mehnati evaziga yaxshigina daromad vaʼda beriladi. Lekin buning uchun ular narxga nimanidir qimmatga sotib olishi kerak boʻladi.
  

Niqoblangan moliyaviy piramida nima?
Ko‘p hollarda moliyaviy piramidalar sodda insonlarni tezroq va ishonarliroq o‘ziga jalb etish maqsadida o‘zlarini xuddi rasmiy faoliyat yurituvchi tarmoq marketingiga o‘xshash bo‘lgan niqoblangan holda faoliyat tashkil qilishadi. Bunda ular o‘zlarining faoliyatida biror bir turdagi tovar yoki xizmatni sotishni ham taklif qilishadi. Ammo bunday mahsulotlar turi va iste‘moliga e‘tibor bersangiz ular ko‘pincha bir martalik, tezda yo‘q bo‘ladigan yoki boshqalarga yetkazib bo‘lmaydigan shakllarda bo‘ladi. Bunday turdagi piramidalar XAYPlar va boshqa turli ko‘rinishdagi bir martalik mahsulot va xizmatlarni nomiga sotgan holda odamlarni ishonchiga kirmoqchi bo‘lishadi. O‘zbekistonda bunday firmalar sifatida OOO «Yang Chans Asian» («Chens» tashkiloti vakili), «Quest.net» singari tashkilotlar faoliyat yuritgan va yakunda firibgarlik tashkilotlari ekanligi isbotlangach yopilgan.
Boston piramidasi.
Unga italiyalik muhojir Charlz Ponzi asos solgan. "Amerika orzusi" uchun AQShga ketganidan so‘ng, Ponzi tez boyib ketishni xohladi. Ammo barcha takroriy biznes tashabbuslari to‘liq muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Bir necha yil boylik orttirganidan so‘ng, Charlz bir nechta tanishlari bilan birgalikda kompaniya tuzdi va unga oyiga 20% daromad olish mumkin bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarni chiqardi. Bunday yuqori daromad dunyo bo‘ylab tovarlar savdosidan katta foyda keltirgan. Aslida, bu oddiy moliyaviy piramida edi va mablag 'olishdan boshqa hech qanday faoliyat bilan shug‘ullanmadi.
Bularning barchasiga ta‘sirchan reklama kompaniyasi hamrohlik qildi, matbuot pora oldi, uning onasi haqida g‘ayratli maqolalar yozildi, ba‘zi yuqori lavozimli mulozimlar ular uning mijozlari ekanliklarini ochiq aytishdi. Bularning barchasi yangi mijozlarning ko‘payishiga yordam berdi. Pontsining pullarini shaharning barcha aholisi olib yurishgan, ular ajoyib qiziqishlarga asoslangan qimmatbaho qog‘ozlarni sotib olish uchun katta qatorlarda turishgan. Bir yil ichida 50 million dollarga yaqin mablag 'yig‘ildi.
O‘sha paytda bu shunchaki eshitilmagan miqdor edi. Oddiy ishchi o‘sha paytda oyiga taxminan 50-80 dollar ish haqi olardi.
Hammasi nihoyatda ajoyib tarzda yakunlandi. Ponzi federal tizimga qiziqib qoldi. Va bir muncha vaqt o‘tgach, Ponzi 5 yil davomida moliyaviy firibgarlikda ayblandi.
Dona Branka portugal piramidasi.
Portugaliyalik oddiy ayol, Mariya Branka dos Santos, Don Branco nomi bilan yaxshi tanilgan, o‘z bankini tashkil etishga qaror qildi. 1970 yilda keng ko‘lamli reklama kampaniyasi o‘tkazildi, unga binoan barcha omonatchilarga oyiga 10% omonatlar qaytarib berilishi va‘da qilindi. Ko‘p sonli aholi o‘z omonatlarini Branka bankiga qo‘yishga shoshilishdi.
Shunisi e‘tiborga loyiqki, bunday tizim 14 yilgacha davom etgan. Bu vaqt ichida Branka o‘z majburiyatlari uchun muntazam ravishda javob berib, odamlarga tushadigan daromadlarni muntazam ravishda to‘lab bordi. Uni hatto "xalq bankiri" deb ham atashgan. Ammo, har qanday moliyaviy piramida singari, 1984 yilda u tugadi. U endi sarmoyadorlar oldidagi majburiyatlarini to‘lay olmas edi. Branka 10 yilga ozodlikdan mahrum qilindi.
O‘z vatanida u haqida hatto "Xalq banki" deb nomlangan opera sahnalashtirilgan edi (A Banqueira do Povo)
Ikki marta tekshirish.
Piramida Pokistonlik oddiy o‘qituvchi Saib Sibtul Xassan Shah nomi bilan atalgan. Hikoya so‘nggi 2005 yilda boshlanadi. Dubaydan o‘z ona viloyati Vazirobodga qaytgan Saed Shah avval qo‘shnilariga uning maxfiy bozorida fond bozorida savdo-sotiq aktsiyalaridan ajoyib foyda olish imkonini beradigan ma‘lumotni tarqatishni boshladi.
Dastlab, istaganlar kam edi, 10 tadan ko‘p bo‘lmagan birinchi sarmoyadorlar bor edi. Ammo Shoh ularga daromadning birinchi foizini to‘lagandan so‘ng, eksponent sifatida qarishni istaganlar soni ko‘payadi.
Bir yarim yil ichida deyarli 300 ming kishidan 1 milliard dollarga yaqin mablag 'yig‘ildi. Saed Shah shu qadar mashhur bo‘ldiki, ular hatto mintaqa rahbari lavozimiga saylanishni xohlashdi.
Har doimgiday, u juda proza ​​tarzda yakunlandi. Shah firibgarlik uchun hibsga olingan, uning onasi darhol ajralib chiqdi. Minglab odamlar Saed Shahni himoya qilib, moliyaviy gurudan ozod bo‘lishini so‘rab ko‘chalarga chiqishdi.
Lou Perlmanning soxta aktsiyalari.
Lou Perlman Backstreet Boys va NSync singari mashhur guruhlarning yaratuvchisi sifatida tanilgan. Biroq, Lou juda ko‘p vaqtni panjara ortida o‘tkazganligini kam odam biladi. Va siz taxmin qilganingizdek - moliyaviy firibgarliklar uchun.
Hammasi 1981 yilda boshlangan. Lou Perlman hech qanday faoliyat bilan shug‘ullanmaydigan va faqat qog‘ozda mavjud bo‘lgan bir nechta xayoliy firmalar yaratdi. Keyin u ushbu kompaniyalarning aktsiyalarini chiqarib, ularni fond birjasiga joylashtirdi. Ushbu aktsiyalar asta-sekin xususiy shaxslar va hatto yirik moliyaviy institutlar tomonidan sotib olindi. Lou o‘z kompaniyasining daromadlari oshishi haqida soxta xabarlarni chop etish orqali ularga qiziqishni kuchaytirdi.
Ushbu sxema 20 yil davomida jimgina va foydalidir. Bu vaqt ichida u tomonidan joylashtirilgan aktsiyalar narxi bir necha bor oshdi.
Jinoyat sxemasi fosh etilgandan so‘ng - Lou qochishga uringan, ammo ushlanib, 1 million dollar jarima va 25 yil qamoq jazosiga hukm qilingan.
Natijada uning aktsiyalari egalari qariyb 300 000 000 AQSh dollar yo‘qotishdi. Va bu, huquqni muhofaza qilish idoralari xodimlari musodara qilishlari mumkin bo‘lgan barcha narsadan so‘ng, aldanib qolgan aktsiyadorlarga topshirildi.
Qirollik Evropa klubi.
1992 yilda xuddi shu nomdagi tashkilot tashkil etildi (Evropa qirollari klubi). Tashkilot yaratuvchilari Damara Bertges va Xans Gyunter kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishga ko‘maklashish uchun o‘zlarining fikrlarini Evropaning yirik banklaridan farqli o‘laroq tan olishdi.
Odamlardan, aslida mohiyatiga ko‘ra qimmatli qog‘ozlarni sotib olishlari so‘raldi. Xatning narxi 1400 shveytsariya markasi, va‘da qilingan hosil - oyiga 200 belgi. Bir yildan keyin investitsiya qilingan mablag‘larning to‘liq ikki baravar ko‘payishi aniqlandi.
Jinoyat sxemasi faqat 2 yildan keyin fosh etildi. Omonatchilar o‘rtasidagi umumiy yo‘qotish astronomik miqdoridan 1 milliard AQSh dollaridan oshib ketdi. Piramida tashkilotchilari juda qisqa vaqt ichida qochib qutulishdi: Damara Bertges 7 yilga qamaldi, Xans Gunter esa 5 qamoq bilan butunlay qutuldi.
Barnard Medoff tomonidan yaratilgan eng buyuk piramida
Piramida muallifi Barnard Medoff, bu kabi moliyaviy firibgarliklarni yaratuvchilariga qaraganda biroz boshqacha yo‘l tutdi. U tashkil etgan "Madoff Investment Securities" investitsiya fondi ortiqcha daromad keltirmaydi. Barcha investorlar uchun yiliga 12-13% daromadni "kamtarona" qaytarish va‘da qilingan. Ushbu ko‘rsatkich sanoatning o‘rtacha rentabelliligidan yuqori bo‘lsa-da. Mijozlar orasida yirik kompaniyalar, taniqli shaxslar va taniqli shaxslar bor edi. Bularning barchasi qariyb 3 million sarmoyador va yuzlab yuridik firmalardan milliardlab dollar evaziga mablag 'jalb qilishga imkon berdi.
Jamg‘arma 15 yil davomida jimgina faoliyat ko‘rsatdi, 2008 yilda bir qator yirik sarmoyaviy kompaniyalar Medoff fondiga 7 milliard dollar miqdoridagi foizlarni o‘z mablag‘larini qaytarib berish to‘g‘risida iltimos bilan murojaat qilishdi. Kompaniya shunchaki bunday miqdorni to‘lay olmagan. Bir zumda piramida qulab tushdi. Davom etayotgan sinovlarga ko‘ra, Medoff jamg‘armasi o‘z mijozlariga 65 milliard dollardan ortiq qarzdor bo‘lgan.
E‘tiborli tomoni shundaki, Medoffning o‘zi o‘g‘illari tomonidan taslim bo‘lgan, ularga oilaviy kechki ovqat paytida uning firibgar rejasi haqida aytib bergan.
Jazo juda qattiq edi - 150 yillik qamoq.
Wang Feng chumolilar fermasi.
1999 yilda xitoylik tadbirkor Vang Feng g‘ayrioddiy sxemani taklif qildi. Uning kompaniyasi barchaga o‘z kompaniyasida sarmoyador bo‘lishni taklif qildi. 1500 dollar evaziga omonatchilar maxsus maxfiy sxema bo‘yicha 90 kun davomida boqilishi va ko‘paytirilishi kerak bo‘lgan "maxsus" chumolilar qutisini oldilar. Har 14 oyda kompaniya o‘z sarmoyadorlariga 450 dollar to‘laydi, bu yillik 32% daromadga to‘g‘ri keladi.
Vang Fengning so‘zlariga ko‘ra, chumolilar dorilarni tayyorlash uchun farmatsevtikada ishlatilgan. Albatta, chindan ham bu chumolilar hech qaerda ishlatilmadi, ammo ular mablag 'to‘plash uchun bahona bo‘lib xizmat qildi.
Millionlab odamlar o‘z pullarini Wang Feng kompaniyasiga olib kelishdi. Ikki yil ichida 2 milliard dollardan ortiq mablag 'jalb qilindi. Vang Fengning o‘zi Xitoyda taniqli biznesmenga aylandi, u bir necha bor turli nufuzli unvon va mukofotlarga sazovor bo‘lgan, televizorda namoyish etilgan va intervyu olgan. U hatto eng nufuzli davlat mukofotiga - "Xitoyning 100 eng yaxshi ishbilarmonlari" ga sazovor bo‘lgan.
Ko‘p o‘tmay, butun reja qulab tushdi va Vang Fengning o‘zi o‘limga hukm qilindi.
MMM.
Sobiq Sovet Ittifoqidagi eng katta piramida. Sergey Mavrodi akasi va rafiqasi bilan birgalikda oddiy MMM nomli korxona tashkil etdi (ism ta‘sischilarning dastlabki ismlaridan kelib chiqqan). MMM yiliga 1000% dan katta daromad olishni va‘da qildi. Kompaniyaning shiori "Ertaga bugungi kunga qaraganda qimmatroq" shiori edi.
Aholining umumiy moliyaviy savodsizligini hisobga olib, MMM kompaniyasi o‘z safiga millionlab fuqarolarni jalb qildi. Yulduzlar ishtirokida ommaviy reklama kampaniyasi boshlandi. Har hafta mamlakatda bir nechta MMM vakolatxonalari ochildi.
Piramidaning o‘zi 5 yildan ko‘proq davom etdi. Turli hisob-kitoblarga ko‘ra, Mavrodi qariyb 2 milliard dollarni yig‘di. Ko‘p odamlar haqiqatan ham MMM-da pullarini qisqa vaqtga qo‘yib, qiziqish bilan olib qo‘yib pul ishladilar.
Mavrodi hibsga olinganidan so‘ng, yuz minglab odamlar MMM asoschisini ozod qilinishini talab qilib ko‘chalarga chiqishdi. Uning bosh ofisidan pul bilan to‘lgan bir nechta yuk mashinalari olib chiqilgan. Bir oyda bir marta qayta hisoblash bir oy davom etdi.
Amerika sug‘urta tizimi
Buyuk depressiya davrida Ruzvelt tomonidan rasmiy ravishda tasdiqlangan moliyaviy piramida. Unga ko‘ra, pensiya ishlaydigan aholiga ajratmalar hisobidan to‘lanadi. Ishga layoqatli aholiga qaraganda har doim ham nafaqaxo‘rlar kamroq bo‘lishi kerakligi tushunildi. Bu erda barcha piramidalarning asosiy tamoyillari juda aniq ko‘rinib turardi. Qadimgi sarmoyadorlar pulni yangilarining kirib kelishidan olishadi.
Biroq, ba‘zi iqtisodchilar 2018 yilda tizimning qulashi boshlanishini, o‘tgan asrning 60-yillarida boshlangan chaqaloq bumining avlodi nafaqaga chiqishni boshlashini taxmin qilishmoqda. Unga ko‘ra, nafaqaxo‘rlar soni ishchilar sonidan oshadi va pensiyalarni to‘lash uchun hech narsa bo‘lmaydi.
Albaniya, 1996-97 yillar. Mamlakatda 7 ta yirik moliya piramidasi oʻsishiga hech kim xalal bermaydi, aksincha davlat ularni himoya qiladi. Piramidalar cheksiz oʻsib aholining bor mablagʻini - 2 mlrd $ yutib ketadi. Oʻzi unchalik boy boʻlmagan mamlakatda buning natijasida qoʻzgʻolon koʻtariladi. Oʻnlab odamlar qurbon boʻladi. Vaziyatga mamlakat qurolli kuchlari aralashishga majbur boʻladi. Albaniya hukumati isteʼfoga chiqadi.
Tojikiston, 2003 yil. Jamshed Siyoyevning “Munchoq biznesi”. Ushbu piramida tashkilotchilari bir xaltacha munchoq va ipni 11 $ evaziga xoxlovchilarga sotishadi. Ikki haftadan keyin esa ipga oʻtkazilgan munchoq qaytib 16$ sotib olinadi. Foyda - 45%ni tashkil qiladi. Qizigʻi shundaki xuddi shunday munchoqning narxi bozorda 1$ boʻlgan. Piramida qulaganidan keyin 60 ming kishi oʻz mablagʻlarini yoʻqotishdi. Piramida tashkilotchisi bir necha yildan keyin qamoqxonada vafot etadi.
Oʻzbekiston, 2016 yil. Toshkentlik Axmad Tursunov klassik moliya piramidasi tashkil qiladi. U aholidan yiliga 100% daromad bilan qaytarib berish evaziga naqd pul, avtomashina, qoramol va tilla buyumlar qabul qiladi. Dastlabki sarmoyadorlarga toʻlovlar oʻz vaqtida va toʻliq toʻlab boriladi. Odamlar orasida katta foyda keltiradigan biznesda ishlayapti degan mish-mishlar tarqatiladi. Umuman koʻpchilik pullar nima evaziga koʻpayayotgani bilan qiziqmaydi ham. 2016 yilning 15 iyunida Axmad Tursunov noqonuniy faoliyatiga huquqni saqlash organlari tomonidan chek qoʻyiladi. Oʻz vaqtida toʻhtatilgan moliya piramidasi aholini katta moliyaviy yoʻqotishlardan saqlab qoldi.