Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

II bob. PUL BOZORI 
 
2.1. Pul bozorining iqtisodiy mohiyati, vujudga kelishi va qoʻllanish 
xususiyatlari
Davlat, korporativ tuzilmalar va aholining pul mablagʻlariga boʻlgan doimiy 
talabi va maʼlum shartlar asosida qisqa muddatlar uchun vaqtinchalik pul 
mablagʻlarini boshqa shaxslardan jalb qilishga ehtiyojning mavjudligi pul 
bozorining yuzaga kelishiga va rivojlanishiga olib kelgan. Mamlakatimizda ham 
pul bozorini rivojlantirishga alohida eʼtibor qaratilmoqda
3
. 
Pul bozori atamasi ushbu bozor uchun toʻliq mos kelmaydi. Sababi, pul 
bozorida pul yoki valyuta oldi-sotdisi amalga oshirilmaydi. Pul bozorida savdo 
qilinadigan qimmatli qogʻozlar qisqa muddatli hamda likvidlilik darajasi yuqori 
boʻlgan instrumentlar hisoblanadi yaʼni ularning pulga aylanish jarayoni tez 
amalga oshadi. Pul bozoridagi qimmatli qogʻozlarning uchta asosiy xususiyatlari 
mavjud. Bular quyidagilar
4
: 
- ular asosan yirik, yaʼni koʻp miqdorda sotiladi; 
- ulardagi defolt riski juda ham past hisoblanadi; 
- ularning muddati emissiya qilingan sanadan boshlab bir yilgacha boʻladi. 
Pul bozoridagi aksariyat qimmatli qogʻozlarning muddati 120 kundan kam 
boʻladi. Pul bozoridagi tranzaksiyalar aniq bir joy yoki binoda amalga 
oshirilmaydi. Asosan treyderlar ishtirokchilar oʻrtasidagi savdolarni elektron tarzda 
amalga oshiradilar. Pul bozori instrumentlarining oldi-sotdi jarayoni ikkimlamchi 
bozorda birmuncha tezlashadi. Yuqorida taʼkidlangan xususiyatlariga koʻra, pul 
bozori instrumentlari birlamchi bozorga joylashtirilgandan soʻng, ularni sotish 
uchun kelajakda xaridorlarni topish unchalik qiyin boʻlmaydi. Pul bozorining yana 
bir xususiyati ushbu bozor ulgurji bozor hisoblanadi, yaʼni undagi aksariyat 
tranzaksiyalar yirik hajmda boʻlishi kuzatiladi. Ilgʻor xorij mamlakatlari 
tajribasidan kelib chiqadigan boʻlsak, real sektor korxonalari pul bozorining 
muhim ishtirokchilaridan hisoblanadi. Pul bozori asosan insvestorlarga yuqori 
darajadagi daromadlilik darajasini taklif etmasada, oʻzining yuqoridagi 
xususiyatlari sababli ham investorlar mablagʻlarini yoʻnaltiruvchi investitsiya 
obyekti sanaladi. Pul bozorida qisqa muddatli qimmatli qogʻozlar boʻyicha bitimlar 
tuzilishi ushbu bozorning jozibadorligini taʼminlaydi.
Pul bozori vujudga kelishiga toʻxtaladigan boʻlsak, 1970 yillarda AQSHda 
inflyatsiya darajasi oshganligi sababli, banklar taklif etadigan depozit stavkalari 
investorlarni qanoatlantirmagan, ushbu holatdan foydalangan brokerlik agentliklari 
depozit stavkalaridan yuqoriroq foiz stavkalari toʻlaydigan pul bozori 
instrumentlari reklama qilishni boshlagan. Bunga qarshi banklar depozit 
stavkalarini oshirish bilan javob qaytara olmagan, sababi ular toʻlashi mumkin 
boʻlgan foiz stavkalari Markaziy Bank tomonidan chegaralab qoʻyilgan. Ammo 
Markaziy Bank bu holat boʻyicha qonunchilik hujjatlarini tezda koʻrib chiqib, 
3
Монетар сиёсатдан қўйиш керак 
4
Frederic S. Mishkin, Stanley G. Eakins, Financial Markets and Institutions, US Prentice Hall, 2012. – P. 255

---

15 
tegishli oʻzgartirishlar kiritdi. Shundan soʻng yana depozitlarga nisbatan talab 
oshgan boʻlsada, pul bozori oʻz mavqeini saqlab qoldi.