O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent temir yo'l muhandislari instituti

C_gaz =

bunda:  - gaz adiabati ko‘rsatgichi (havo uchun =1.4); P_st - gazning bosimi;  - gazning zichligi.

Normal atmosfera sharoitida (T = 293 ^oK va P_st = 1034 GPa) tovush tezligi S havoda 344 m/s ga teng.

Tovush to‘lqinlari ma’lum chegaragacha tarqalishi mumkin. Mana shu chegara oraliq tovush maydoni deb ataladi. Tovush maydonidagi har bir nuqtada havo zarralarining harakat tezligi vaqt birligida o‘zgarib turadi. Bir lahzada kuzatilgan havo to‘liq bosimining ta’sir kuchidan holi bo‘lgan havoning o‘rtacha bosimiga nisbati tovush bosimi deb ataladi va R bilan belgilanada. Tovush bosimining o‘lchov birligi Pa.

Odam qulog‘iga tovush bosimining o‘rta kvadrat miqdori ta’sir qiladi.

Chiziq o‘rtacha vaqt bo‘yicha odam qulog‘iga T₀ 30 100 ms davomida paydo bo‘ladigan bosimni bildiradi.

Tovush bosimining tebranish tezligiga nisbati tebranish amplitudasiga bog‘liq emas. U P/Vqc (Pas/m) ga teng. Bunda:  - muhitning solishtirma akustik qarshiligi. Bu qarshilik havo uchun 410 Pa s/m, suv uchun 1,510⁶ va po‘lat uchun 4,810⁷ Pa s/m ga teng.

SHovqin to‘lqinlari tarqalganda ma’lum miqdordagi energiya bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga ko‘chiriladi. To‘lqin tarqalayotgan normal yo‘nalishning keltirilgan yuza birligiga vaqt birligida muhitning qandaydir nuqtasidagi o‘rtacha energiya oqimi tovushning shu nuqtadagi intensivligi deb ataladi va I bilan belgilanib, Vt/m² bilan o‘lchanadi.

I=P²/c

Tovushga qarshi kurash chora-tadbirlarini belgilashda keng qo‘llaniladigan tovush intensivligi va tovush bosimi birliklari juda katta chegaralarda o‘zgarib turadi (masalan, intensivlik 10¹⁶ marta, bosim esa 10⁸ marta). Odam qulog‘i tovushning mutlaq o‘zgarishini emas, nisbiy o‘zgarishini farqlaydi.

Shuning uchun tovush birliklarini aniqlash uchun tovush intensivligi va bosimning darajasi birligi kiritilgan. Bu birlik odam qulog‘i eshitishi mumkin bo‘lgan eng minimal tovush intensivligi va bosimiga asoslanib, bu birliklar I=10 ^-14 Vt/m² va R=210 ^-5 Pa ni tashkil qiladi. Bundan agar I / I ₀=0 bo‘lsa, bu miqdor bir (Bel) B deb qabul qilingan.

va h.k.

Odam qulog‘i B birlikdagi tovushning o‘ndan birini ham yaxshi farqlaydi. Shuning uchun sanoat korxonalarida shovqinni o‘lchashning dB birligi qabul qilingan.

Tovush darajasi quyidagicha aniqlanadi:

dB

Tovush bosimi bo‘yicha esa, L=lg P²/P₀=20 lg P/P₀ , dB

Tovush darajasini intensivligi bo‘yicha aniqlash, asosan akus­tik hisoblash ishlarida qo‘llaniladi, bosim bo‘yicha aniqlash esa shovqinni o‘lchash va uning inson organizmiga ta’siri darajasini belgilaganda qo‘llaniladi. Chunki inson organizmi shovqinning intensivligini emas, bosimning o‘rta geometrik miqdorini sezadi.

Agar biron-bir nuqtaga bir necha manbaning shovqini ta’sir qilayotgan bo‘lsa, ularning darajasi emas, balki intensivligi qo‘shiladi.

I = I ₁+ I ₂+ . . . + I _n

Ularning darajalarini aniqlashda esa, ayrim-ayrim olingan intensivliklarning minimal eshitilish miqdoriga nisbati olinadi:

yoki

L = 10 lg (10^{L /10} + 10^{L /10} + ... + 10^{L /10})

Bu ko‘rilgan ifodalarning amaliy ahamiyati sanoat korxonalarida shovqinni kamaytirish vaqtida yaxshi bilinadi. Chunki agar korxonada o‘rnatilgan bir necha shovqin manbai bo‘lgan taqdirda, ularning bir nechasining shovqini kamaytirilsa, u umumiy shovqin darajasiga hech qanday o‘zgarish kiritilmasligi mumkin. Ammo ish joylarida har xil shovqin chiqaruvchi mexanizmlar bo‘lsa, unda birinchi navbatda eng kuchli shovqin chiqaruvchi sistemani kamaytirishdan boshlash maqsadga muvofiqdir.

Agar biror sanoat korxonasida bir xil darajada shovqin chiqaruvchi bir necha mexanizm o‘rnatilgan bo‘lsa, unda umumiy shovqin darajasi quyidagicha aniqlanadi:

L=L_i+10 lgn

L₁- bitta mashina chiqarayotgan shovqin.

Bu formuladan ko‘rinib turibdiki, ikkita bir xil shovqin chiqaruvchi manbaning shovqini bittasinikiga nisbatan 3 dB ortiq bo‘ladi.

Odam qulog‘i ma’lum chastotadagi tovushlarni eshitish qobiliyatiga ega. Bu chastotalar 16 Gs dan 20000 Gs gacha bo‘lgan diapazonni tashkil qiladi. 16 Gs dan kichik va 20000 Gs dan katta bo‘lgan chastota­dagi tovushlarni odam qulog‘i eshitmaydi va u tovushlar infra va ult­ra tovushlar deb ataladi.

Tovushga qarshi kurash chora-tadbirlarini belgilashda shovqinning o‘rta geometrik chastota oraliqlari belgilangan. Bu oraliqlar quyidagicha belgilanadi. O‘rta geometrik chastota oraliqlari: 63 (45-90) (qavsda shu chas­totani ifodalaydigan chegara miqdorlar berilgan), 125 (90-180), 250 (180-355), 500 (355-710), 1000 (710-1400), 2000 (1400-2800), 4000 (2800-5600), 8000 (5600-11200).

Shovqinlar GOST 12.1.003-76 ga asosan spektral va vaqt bo‘yicha tavsiflariga asosan sinflarga bo‘linadi.