O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
7.3. Xorijiy davlatlarda byudjetlararo munosabatlarni 
tashkil qilish tajribalari 
Ma‘lumki, byudjetlararo munosabatlarni tashkil etish 
mamlakatdagi davlat qurilishi bilan bevosita bog‗liq. Unitar 
davlatlarga byudjet resurslari markazlashish darajasining 
yuqori bo‗lishi hamda mahalliy byudjetlar byudjet huquqi va 
majburiyatlari hajmining nisbatan past bo‗lishi xosdir. 
Federativ asosdagi davlat qurilishiga ega davlatlarda esa 
byudjetlararo munosabatlar byudjet federalizmining bir qismi 
hisoblanadiki, u vakolatlar va javobgarlikni byudjet tizimi 
bo‗g‗inlari o‗rtasida mutanosib taqsimlashni, turli darajadagi 
byudjetlarning nisbatan mustaqilligini nazarda tutadi. Hozirgi 
kunda o‗tish iqtisodiyotidagi xoh federativ, xoh unitar davlat 
qurilishiga ega bo‗lgan ko‗pchilik mamlakatlarda byudjetlararo 
munosabatlar islohotlari byudjetlarning nomarkazlashuvi 
doirasida 
amalga 
oshirilmoqda. 
Nomarkazlashuv 
– 
islohotlarning so‗nggi maqsadi emas. U faqat aholining 
ehtiyojlariga muvofiq tarzda samarali ijtimoiy xizmatlarni 
ularga yetkazishning ta‘sirchan usulidir. 

---

176
Rivojlangan davlatlarda alohida elementlari o‗zgarib 
turadigan byudjetlar o‗rtasidagi munosabatlar tizimi allaqa-
chon ishlab chiqilgan. O‗tish iqtisodiyotiga xos bo‗lgan davlatlar 
uchun islohotlarni o‗tkazish va byudjetlar o‗rtasidagi 
munosabatlarni qurishga yangi tamoyillar va sharoitlarda olib 
borish xarakterlidir. O‗tish iqtisodiyotiga xos bo‗lgan ko‗pgina 
davlatlarning byudjetlar o‗rtasidagi munosabatlarni isloh 
qilishda ilgarilab ketishi ularning tajribasini o‗rganish, 
xatolarini tahlil qilish va O‗zbekiston uchun saboq bo‗ladigan 
jihatlarini topish vazifasini oldimizga qo‗yadi. 
Byudjetlararo munosabatlarni tashkil etish va davlat 
byudjeti daromadlarini byudjetlararo taqsimlashning xorijiy 
davlatlarda mavjud amaliyotini o‗rganish shundan dalolat 
beradiki, byudjetlararo munosabatlar modellarini shartli ikkita 
asosiy tipga ajratish mumkin: Amerika modeli; Germaniya 
modeli
108
. 
Amerika Qo‗shma Shtatlariga klassik byudjet federalizmi 
xos bo‗lib, Federatsiya, shtatlar va munitsipalitetlar o‗zlarining 
―bir-biri bilan to‗qnashmaydigan‖ soliqlarga va hatto mustaqil 
soliq xizmatlariga ega. Federal soliqlardan shtatlarning 
byudjetlariga 
ajratmalar 
qilinmaydi. 
Shtatlarning 
o‗z 
byudjetlarining 
daromadlarini 
shakllantirishdagi 
mutlaq 
mustaqilligi shunda namoyon bo‗ladiki, ular mavjud 
soliqlarning stavkalarini oshirishi, yangi soliqlarni joriy qilishi 
hamda obligatsiyalar chiqarishi mumkin. Yagona shart – 
markazdan mablag‗ so‗ramaslik. Markaz tomonidan beriladigan 
moliyaviy yordam asosan umummilliy ustuvorliklardan kelib 
chiquvchi maqsadlar uchun maqsadli subvensiyalar shaklida 
beriladi
109
.
Federal hukumatning zimmasida milliy mudofaa va davlat 
ijtimoiy ta‘minot tizimini moliyalashtirish bilan bog‗liq 

108
Пешина Э.В. Фискальный и бюджетный федерализм: две системы управления 

публичными финансами. Финансовая аналитика: проблемы и решения. 11.2016. 
С. 34-52. 
109 Андреев А. Борисова Л. Плучевская Э. Региональная экономика: Учебник для 
вузов. СП.: Издательский дом ―Питер‖. 2012. 456с. 

---

177
majburiyatlar yotadi. AQSH Konstitutsiyasi bilan faqat 
markaziy federal hukumat va hududiy hokimiyatlarga soliq 
vakolatlari berilgan. Munitsipal hukumatlar esa hududiy 
hukumat organlari tomonidan ularga yuklatilgan vakolatlar 
doirasida soliqlarni o‗rnatishi va yig‗ishi mumkin. AQSHda 
byudjetlararo tartiblash byudjet grantlarini ajratishning 
murakkab tizimidan iborat bo‗lib, ular turli darajadagi 
byudjetlarga ajratiladi. Hududiy byudjetlarning federal 
byudjetga 
qaramligi 
mahalliy 
byudjetlarning 
shtatlar 
byudjetlariga qaramligiga qaraganda ancha past. Masalan, 
2010-yilda shtatlarning konsolidatsiyalashgan byudjetlari 
xarajatlarining 18,9 foizi federal transfertlar hisobidan 
qoplangan bo‗lsa, regional (hududiy) byudjetlarning mahalliy 
byudjetlarga ajratgan moliyaviy yordami ular xarajatlarinig 
43,4 foizini qoplashga yo‗naltirilgan. 
Federal byudjet mahalliy byudjetlarga shartli va shartsiz 
moliyaviy yordam ajratishi mumkin, lekin bugungi kunda 
federal yordamning shartli shakllari 2 turdagi grantlar 
shaklida: blok-grantlar va toifali grantlar shakllarida beriladi. 
AQSH byudjet qonunchiligida federal byudjetning 
defitsitsiz bo‗lishi bilan bog‗liq norma belgilab qo‗yilmagan, 
federal byudjet taqchilligi odatda federal hukumat tomonidan 
qarz mablag‗larini jalb qilish yo‗li bilan qoplanadi. Buning 
aksicha, shtatlarning qonunchiligi shtatlar va hududiy birliklar 
byudjetlarining joriy xarajatlar bo‗yicha defitsitsiz bo‗lishini 
talab qiladi, shuning uchun shtatlar va munitsipalitetlar 
hukumatlari kapital xarajatlarni qoplash maqsadida uzoq 
muddatli asosda qarz mablag‗larini jalb qilishlari mumkin. 
Lekin qarz munosabatlarini tartibga soluvchi qonunchilik 
normalari turli shtatlarda turlicha bo‗lib, u yoki bu shtat davlat 
va munitsipal obligatsiyalarni chiqarish yo‗li bilan qarz 
mablag‗larini jalb qiladi. Bu obligatsiyalarning xususiyati – ular 
bo‗yicha olingan daromadlardan federal daromad solig‗i 
to‗lanmaydi. 

---

178
Byudjetlararo 
munosabatlarning 
Germaniya 
modeli 
―kooperativ‖ g‗oya asosiga qurilgan. Germaniya federativ davlat 
tuzilishiga ega bo‗lgan davlat bo‗lib, federatsiyaning 16 nafar 
subyekti (yerlar) va ularning tarkibidagi munitsipal tuzilmalar 
mavjud, davlat byudjeti federal byudjet va yerlar byudjetlaridan 
tarkib topgan. Umumiy soliqlardan tushumlar Germaniya 
byudjet tizimining barcha pog‗onalari o‗rtasida taqsimlanadi. 
Bunda ularni taqsimlash me‘yorlari tabaqalashtirilgan bo‗lib,
bundan ko‗zlangan asosiy maqsad – donor-yerlar bilan 
retsipiyent-yerlar 
(dotatsiya 
olivchi) 
o‗rtasidagi 
farqni 
qisqartirishga qaratilgan. Yuqori turuvchi byudjetlardan 
to‗g‗ridan to‗g‗ri moliyaviy yordam uncha katta emas, lekin 
hududiy taraqqiyotga qaratilgan federal va qo‗shma dasturlarni 
amalga oshirish amaliyoti keng tarqalgan. Byudjet darajalari 
o‗rtasidagi xarajat vakolatlari ―klassik‖ byudjet federalizmi 
tamoyillariga ko‗ra taqsimlangan.
Ko‗pgina 
boshqa 
mamlakatlardan 
farqli 
ravishda 
Germaniyada ijtimoiy xizmatlarni ko‗rsatishda minimal ijtimoiy 
standartlardan emas, balki mamlakat barcha aholisining bir 
tekis hayot darajasini ta‘minlash tamoyilidan kelib chiqiladi.
Federal hukumat organlari vakolatlariga mudofaa, xalqaro 
munosabatlar, fuqarolik va migratsiya masalalari, valyuta 
siyosati, federal transport, pochta va telekommunikatsiya 
xizmatlari kiradi. Federal yerlarning vakolatlari doirasida esa 
madaniyat, ta‘lim, adliya va huquq, sog‗liqni saqlash, 
shuningdek, hududiy iqtisodiy siyosat masalalari yotadi. 
Munitsipal hukumatlar kommunal xizmatlar, mahalliy tibbiyot 
muassasalari, sport, uy-joy, maktablar va yo‗llar qurilishi 
uchun javob beradilar. 
Shu bilan birga turli darajadagi hokimiyat organlarining 
vakolatlari hajmi ularning xarajat vakolatlari bilan har doim 
ham to‗g‗ri kelmaydi. Bugungi kunda davlat kapital 

---

179
xarajatlarining 3 dan 2 qismi munitsipal byudjetlardan amalga 
oshirilmoqda.
110
Federal soliqlardan tashqari barcha soliqlar bo‗yicha soliq 
ma‘murchiligi yuzasidan vakolatlar to‗lig‗icha yerlarning 
boshqaruv organlariga biriktirilgan. 
Germaniya 
byudjet 
tizimi 
uchun 
byudjetlararo 
tekislashning 3 pog‗onali tizimi amal qiladi. Birinchidan, 
qo‗shilgan qiymat solig‗ini federatsiya subyektlari byudjetlariga 
o‗tkazish yo‗li bilan subyektlar byudjetlari tartibga solinadi. 
Byudjetlararo 
tekislashning 
ikkinchi 
turi 
byudjet 
mablag‗larining yerlar byudjetlari o‗rtasida qayta taqsimlanishi 
bo‗lib, markaziy federal boshqaruv organlarining ishtirokisiz 
amalga oshiriladi. Hududiy ma‘muriy tuzilmalarga moliyaviy 
yordam berishning uchinchi shakli – ayrim yerlarga to‗g‗ridan 
to‗g‗ri federal davlat grantlarining ajratilishidir.
Germaniyada 
ham 
Federatsiya 
subyektlari 
o‗z 
byudjetlarini 
tartibga 
solish 
maqsadida 
munitsipal 
obligatsiyalar chiqarish yo‗li bilan qarz mablag‗larini jalb qilishi 
mumkin, lekin bu usul mamlakatda mahalliy obligatsiyalar 
ssuda kapitali bozorining yetarli darajada rivojlanmaganligi 
bois, regional byudjetlarga ko‗zlangan samarani bermaydi
111
.
Xorijiy davlatlar byudjet tizimlari va byudjetlararo 
munosabatlarining o‗ziga xos xususiyatlarini o‗rganish asosida 
shuni xulosa qilish mumkinki, mamlakatlardagi byudjetlararo 
munosabatlar va turli darajadagi byudjetlarni tekislash 
usullari mamlakatning davlat tuzilishiga va unga mos 
ravishdagi byudjet tuzilishiga bog‗liq bo‗ladi. Xorijiy davlatlarda 
ham mahalliy va hududiy byudjetlarning daromadlilik 
darajasini 
tartibga 
solish 
muammosi 
mavjud. 
Bu 
mamlakatlarda ham O‗zbekistondagi kabi turli darajadagi 
byudjetlarning daromadlilik darajasini tartibga solishda asosan 

110
Андреев А. Борисова Л. Плучевская Э. Региональная экономика: Учебник для 

вузов. СП.: Издательский дом ―Питер‖. 2012. 456с. 
111
Пономарева К.А. Межбюджетное выравнивание в Российской Федерации и 
Федеративной Республике Германии. Вестник Омского университета. Серия 
―Право‖. № 2 (23) 2010. С. 56-60. 

---

180
egri 
soliqlar, 
jumladan, 
qo‗shilgan 
qiymat 
solig‗idan 
foydalaniladi. Federativ davlat tuzilishiga ega bo‗lgan 
davlatlarning federatsiya subyektlarining boshqaruv organlari 
byudjet-soliq 
masalalarida 
muayyan 
avtonomiyaga 
(mustaqillikka) 
ega, 
ular 
o‗z 
hududlaridagi 
mahalliy 
byudjetlarning daromad va xarajatlarini tartibga solish bo‗yicha 
markaziy 
hukumatga 
qaraganda kengroq 
vakolatlarga 
egadirlar. Bu mamlakatlarda hududlarga beriladigan moliyaviy 
yordam dotatsiya, subvensiya shaklida emas, balki maqsadli 
davlat grantlari asosida beriladi.
Xorijiy davlatlarda ham byudjetlararo munosabatlar 
muammosi quyidagi masalalarni o‗z ichiga oladi: 

turli darajadagi byudjetlar o‗rtasida daromadlarni 
taqsimlash;

xarajatlarni 
moliyalashtirish 
bo‗yicha 
vakolatlarni 
chegaralash va belgilab berish;

bir darajadagi byudjetdan ikkinchi darajadagi byudjetga 
mablag‗larni turli shaklda qayta taqsimlashni o‗z ichiga 
oladigan byudjetlararo munosabatlarni amalga oshirish.
Rossiya Federatsiyasida byudjet tizimi darajalari o‗rtasida 
soliq vakolatlarini taqsimlashning uchta asosiy shakllarining 
hammasi rasmiy ravishda ishlatiladi. Bunda barcha 
darajalardagi byudjetlar o‗rtasida federal soliqlarni taqsimlash 
ustunlikka ega, ahamiyatiga ko‗ra ikkinchi o‗rinda daromad 
bazasini birgalikda ishlatish shakli hisoblanadi, manbalardan 
bir-biridan alohida holda foydalanishdan nisbatan kamroq 
foydalaniladi. Amaliyotda barcha federal soliqlar markaz va 
federatsiya subyektlari o‗rtasida taqsimlanadi. Oqibatda pul 
oqimlarini qayta taqsimlash, soliqlarni hisobga o‗tkazish va 
ularni me‘yorlar asosida taqsimlash borasida doimiy 
kelishuvlar yuzaga keladi. 
Shunday qilib, xorijiy mamlakatlarda daromadlarni 
taqsimlash vakolatining asosan uch shakli keng qo‗llaniladi: 

soliq manbalarini byudjetlararo taqsimlash va ulardan
alohida foydalanish; 

---

181

federal byudjet daromadlarining bir qismini hududiy 
byudjetlar hisobiga qayta taqsimlash; 

soliq olishda bir manbadan birgaliqda foydalanish. 
Jahon tajribasining ko‗rsatishicha, byudjet transfertlarini 
taqsimlash anchagina murakkab masala hisoblanadi. Agar 
transfertlar markaziy hukumatning faqatgina makroiqtisodiy 
maqsadlariga ko‗ra belgilanganida edi, unga nisbatan 
diskriminatsion yondashish maqsadga muvofiq bo‗lar edi. Biroq 
byudjet tiniqligini ta‘minlash uchun mahalliy hokimiyat 
organlariga o‗z byudjet operatsiyalarini rejalashtirish va 
markaziy hukumatning siyosiy maqsadlarini oydinlashtirish 
imkonini beruvchi me‘yorlashtirilgan hisob-kitoblar kerak 
bo‗ladi. 
O‗tish davri iqtisodiyotiga xos bo‗lgan ko‗pchilik 
mamlakatlarda transfertlarning jamlangan hajmi markaziy 
hukumat tomonidan belgilanadi. Vengriyada u har yili byudjet 
jarayoni doirasida hisoblanadi va markaziy hukumat 
tomonidan olib borilayotgan byudjet cheklashlarini nazarda 
tutuvchi qattiq siyosatiga bog‗liq bo‗ladi. Xuddi shunday 
vaziyat 
Polshada 
ham 
kuzatiladi. 
Bu 
mamlakatda 
transfertlarning hajmi nisbatan tiniq va oldindan taxmin qilish 
mumkin bo‗lib, u formula yordamida hisoblanadi. O‗tish 
iqtisodiyotiga ega bo‗lgan boshqa mamlakatlarda (Bolgariya, 
Latviya, Litva, Gruziya, Qirg‗iziston, Rossiya) axborot tomondan 
kengroq ochiqlik va byudjetlar o‗rtasidagi transfertlarni 
taqsimlashning asoslanganligini ta‘minlash bo‗yicha choralar 
qabul qilingan. 
O‗tish iqtisodiyotiga xos bo‗lgan ko‗pgina mamlakatlarda 
mablag‗ jalb qilish amaliyoti submilliy (bir mamlakat 
doirasidan tashqaridagi) va mahalliy darajalarda o‗z rivojini 
topdi. Mablag‗ jalb qilishlar bir qancha manbalardan, 
jumladan, yuqori turuvchi byudjetlardan, submilliy va milliy 
moliya institutlaridan hamda xususiy kapital bozoridan amalga 
oshiriladi. Bunda mablag‗ jalb qilishlar davlar zayomlari yoki 
obligatsiyalarni chiqarish shaklida amalga oshiriladi. Ushbu 

---

182
mamlakatlardagi mablag‗ jalb qilish amaliyoti har bir 
mamlakat bo‗yicha ushbu moliyaviy dastakni qo‗llash va 
undan ko‗riladigan natijaning ko‗lami sezilarli darajada 
o‗zgaruvchan bo‗lib, ushbu mamlakatlardagi byudjetlar 
o‗rtasidagi munosabatlarni isloh qilish elementlariga mos 
keladi.
Shunday 
qilib, 
turli 
mamlakatlar 
tajribalarini 
umumlashtirish byudjetlararo munosabatlarning tashkil 
qilinishiga turlicha yondashuvlar mavjudligidan dalolat beradi 
va O‗zbekiston byudjetlararo munosabatlarini takomillashtirish 
borasida qator saboqlar olishga imkon beradi. Umuman 
olganda, byudjetlararo munosabatlarni yaxshilash, davlat 
byudjetiga tushumlarning barqarorligini ta‘minlash, mahalliy 
byudjetlar 
daromadlarini 
va 
daromad 
bazalarini 
mustahkamlash, 
byudjetlararo 
transfertlar 
tizimini 
takomillashtirish borasidagi xorijiy tajribani o‗rganish va uning 
ijobiy jihatlarini O‗zbekiston byudjet amaliyoti sharoitiga mos 
holda tatbiq etish masalalari bugungi kunda ham o‗z 
dolzarbligini yo‗qotgani yo‗q.