O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

6.4.
 
 Davlat byudjetini boshqarish bo„yicha
xorij tajribalari 
 
Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat tomonidan 
davlat byudjetini, mamlakat byudjet tizimini, byudjetlararo 
munosabatlarni boshqarish masalalari ko‗pgina xorijiy 
adabiyotlarda atroflicha yoritilgan. Ushbu masalaning bir qator 
jihatlari, xususan, Amerika Qo‗shma Shtatlarida qonun 
chiqaruvchi organlar va shtatlar ma‘muriyatlarining davlat 
byudjeti va shtatlar byudjetlarini tuzish, qabul qilish, ijro etish 
va 
nazorat 
qilishdagi 
boshqaruv 
faoliyatlari 
tarixiy 
taraqqiyotning 
turli 
davrlarida 
qay 
darajada 
amalga 
oshirilganligi ―Public budgeting systems‖
84
nomli o‗quv 
adabiyotining tegishli boblarida batafsil bayon qilingan. 

84
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce. Public Budgeting Systems. 

Jones & Bartlett Learning; 9 edition. USA, 2012. 
Enron Corporation
– o‘z faoliyatini 2001-yilda bankrotlik natijasida tugatgan yirik energetika 
kompaniyasi. Uning shtab-kvartirasi Xyustonda (Texas shtati) joylashgan. Bankrotlikka 
uchragunga qadar Enron kompaniyasida 40 ta davlatda 22 000 xodim ishlagan, Enron 
dunyodagi elektr energiyasi, gaz tashish sanoati, gaz ta‘minoti, aloqa va sellyuloza-qog‘oz 
ishlab chiqarish kabi tarmoqlarning eng ilg‘or kompaniyalaridan biri edi. Noishlab chiqarish 
sohasida kompaniya fyucherslar va hosilaviy qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bilan 
shug‘ullangan. 2000-yil bo‘yicha deklaratsiya qilingan daromadi 101 mlrd. dollarni tashkil 
qilgan. 
Fortune
 jurnali olti yil davomida Enron kompaniyasini ―Amerikaning eng innovatsion 
kompaniyasi‖ deb tan olgan. 2001-yilning oxirida kompaniyaning moliyaviy holati 
to‘g‘risidagi axborotlar buxgalteriyadagi firibgarlik yordamida soxtalashtirilganligi ma‘lum 
bo‘ldi, keyinchalik bu holat ―Enron ishi‖ degan nom oldi. 2001-yil 2-dekabrda kompaniya 
bankrot deb e‘lon qilindi. Shu davrdan boshlab Enron korporativ firibgarlik va korrupsiya 
timsoli sifatida nom chiqardi va tarixda qoldi.

---

151
Byudjet munosabatlarida davlat faoliyatining samarador-
ligini davlat xizmatchilari o‗z xatti-harakatlari uchun qay 
darajada javobgar ekanliklari bilan baholash mumkin.
85
Demokratik jamiyatda javobgarlik shuni nazarda tutadiki, 
xalqning ovoz berish yo‗li bilan saylangan deputatlari o‗z 
saylovchilari oldida javobgardirlar. Saylangan rahbarlar va 
Qonunchilik 
Palatasi 
a‘zolari 
hokimiyatning 
barcha 
pog‗onalarida byudjet dasturlari bilan bog‗liq qarorlar uchun 
javob beradilar. Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, aksariyat 
saylovchilar prezidentlik va parlament saylovlarida nomzod-
larga ovoz berayotgan chog‗ida AQSH byudjetini sinchiklab 
ko‗zdan kechirib chiqmaydilar. Lekin saylovchilar ular 
tomonidan saylangan hukumatning iqtisodiyot rivojiga ta‘sirini 
ko‗rsalargina, haqiqatdan ham davlat byudjeti, byudjet defitsiti 
hamda iqtisodiyot samaradorligi uchun javobgar bo‗lgan 
shaxslarni saylaganlariga amin bo‗ladilar. Bu holatni 1992-
yilda prezidentlikka qayta saylanmoqchi bo‗lgan katta Jorj 
Bush mag‗lubiyati misolida ko‗rish mumkin. Sakkiz yildan 
keyingi 2000-yilda bo‗lib o‗tgan saylovlar shuni ko‗rsatdiki, 
hatto gurkirab rivojlanayotgan iqtisodiyot sharoitida ham 
ko‗pchilik saylovchilarni iqtisodiyotdagi yutuqlardan ko‗ra Oq 
Uyning yaqqol namoyon bo‗layotgan ma‘naviy va axloqiy 
xatolari tashvishga solgan.
86
Katta mamlakat hamjamiyati hukumatning barcha 
faoliyati to‗g‗risida to‗liq ma‘lumotga ega bo‗la olmaydi, shu 
sababli AQSH hukumati muvozanatni saqlash va nazorat 
qilishda turli darajadagi hokimiyatlar o‗rtasida vakolatlar 
taqsimoti konsepsiyasidan foydalanadi. Bu vakolatlar ijro 
etuvchi, qonun chiqaruvchi va sud hokimiyati o‗rtasida 
taqsimlangan bo‗lib, o‗z navbatida, har biri boshqalari ustidan 

85
White, M. (1978). Budget policy: where does it begin and end? Governmental 

Finance, 7, 2-9. Credits W. F. Willoughby's The problem of a national budget (1919) 
with an early statement of budgeting as a process for holding government 
accountable. 
86
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce. Public Budgeting Systems. 
Jones & Bartlett Learning; 9 edition. USA, 2012. Chapter I, P-7. 

---

152
ayrim nazoratlarni amalga oshiradi. Prezident ma‘muriy 
byudjetni tayyorlash va taqdim etish uchun Kongress oldida 
javobgar bo‗lsada, faqat Kongress byudjetni qabul qilishi 
mumkin. Xususan, AQSH konstitutsiyasining 1-moddasi 9-
qismida ―Qonunda ko‗zda tutilmagan biron bir maqsadga 
mamlakat G‗aznachiligidan mablag‗ chiqib ketmasligi kerak‖, 
deb qayd etib qo‗yilgan.
87
Ko‗pchilik shtatlar va ma‘muriy 
birliklarda ijro hokimiyati boshliqlarining o‗z byudjetlarining 
daromad va xarajatlarini belgilashdagi vakolatlari tavsiyaviy 
xarakterga ega bo‗lib, qonun chiqaruvchi organlar bu 
tavsiyalarga ko‗ra qaror qabul qiladi, so‗ngra ijroiya organlar 
ushbu qarorlarning bajarilishi uchun mas‘ul bo‗ladilar. 
Mahalliy hokimiyat organlarining bu boradagi faoliyati 
birmuncha farq qiladi, chunki ayrim mahalliy hokimiyat 
organlari ijroiya hokimiyatining saylangan rahbarlariga ega 
emaslar.
Zamonaviy ma‘muriy byudjetlashtirish. XX asr boshlariga 
kelib, iqtisodiy sharoitlarning o‗zgarishi byudjetlashtirishning 
ancha markazlashgan va nazorat qilinadigan shakllarini joriy 
qilishni talab etdi. 1900-yilga kelib, davlat o‗z xarajatlarini 
qoplash uchun yetarli darajadagi daromad manbalariga ega 
bo‗lmay qoldi. Federal darajada soliq stavkalarining ko‗tarilishi 
ham kutilgan natijani bermadi. Hukumat dasturlari 
ko‗lamining kengayishi va, ma‘lum darajada, davlat moliyasi 
tizimida isrofgarchilik va korrupsiyaga yo‗l qo‗yilishi byudjet 
defitsitining o‗sib borishiga sabab bo‗ldi hamda bu borada 
islohotlarni amalga oshirish zarurligini belgilab beruvchi 
muhim siyosiy omil bo‗lib xizmat qildi.
Davlat byudjeti munosabatlaridagi yirik islohotlar 1910-
1920-yillar 
oralig‗ida 
amalga 
oshirildi. 
Bu 
islohotlar 
rahbarlarga ijroiya hokimiyati ustidan nazorat qilish vakolatini 
berish orqali ularning javobgarligini oshirishga qaratilgan 
bo‗lib, ma‘muriy birliklarning boshliqlarini qisqa muddatga 

87
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce. Public Budgeting Systems. 

Jones & Bartlett Learning; 9 edition. USA, 2012. Chapter I, P-8. 

---

153
saylab qo‗yilishi o‗z hududlari bo‗yicha nazorat qilish vakolatini 
gubernatorlar qo‗liga topshirish imkonini berdi. Ohayyo (Ohio) 
shtati, byudjetni tuzish va taqdim etish bo‗yicha qonuniy 
vakolatni shtat gubernatoriga topshirgan AQSHdagi birinchi 
shtat bo‗ldi. 1920-yilda AQSHning 44 ta shtatida byudjet 
islohotlari olib borildi, natijada 1929-yilga kelib barcha 
shtatlarda Markaziy byudjet boshqarmalari tashkil qilindi.
88
Bir vaqtning o‗zida federal darajada ham islohotlar amalga 
oshirildi, aslini olganda, markaziy darajadagi o‗zgarishlar 
mahalliy va shtatlar darajasida o‗z aksini topa boshladi. Nyu-
York Munitcipal tadqiqotlar Byurosi direktori bo‗lgan va milliy 
islohotlarda hal qiluvchi o‗rin egallagan Fredirik A.Klivlend 
(ingl.: Frederick A.Cleveland) ―hukumat xarajatlarining 
nazoratsiz oshib borishi jamoatchilikning hukumatga nisbatan 
norozilik kayfiyatlarining kuchayishiga olib keldi‖, - deb 
ta‘kidlaydi.
89
Bu ijtimoiy muammoga javoban prezident Villiam 
H.Taft Iqtisodiyot va samaradorlik bo‗yicha maxsus komissiya 
uchun 1909-yilda Kongressdan 100 ming AQSH dollari 
miqdorida mablag‗ ajratishni talab qildi. ―Taft komissiyasi‖ deb 
nom olgan ushbu guruhga Klivlend boshchilik qildi va 1912-
yilda taqdim etgan yakuniy hisobotida byudjet jarayonini 
prezidentning bevosita boshchiligida tashkil etishni taklif qildi. 
Ushbu hisobot davlat va mahalliy darajada faoliyatni 
rag‗batlantirishi lozim edi. 
Yangi federal tizimni tashkil etgan Byudjet va buxgalteriya 
hisobi to‗g‗risidagi qonun (ingl.: The Budget and Accounting 
Act) 1921-yilga qadar tasdiqlanmadi.
90
1916-yilni hisobga 
olmaganda, 1912-1919-yillar orasida har yili byudjet defitsiti 
kuzatildi. 1919-yildagi defitsit davrida byudjet xarajatlari 
daromadlarga qaraganda 3 barobardan ziyod bo‗ldi (18,5 mlrd. 

88
Burkhead,]. (1956). Government budgeting, 23; Willbern, Y. (1967). Personnel and 

money. In J. Fesler
(Ed.), The 50 states and their local governments (p. 391). New York, NY: Knopf. 
89
Cleveland, F. (1915). Evolution of the budget idea in the United States. Annals , 62, 
November, 22. 
90
Budget and Accounting Act of 1921. Ch. 18, 42 Stat. 20. 

---

154
AQSH dollari hajmidagi xarajatga nisbatan 5,1 mlrd. AQSH 
dollaridagi daromad). Bu davrda byudjet borasidagi islohotlar 
ijro hokimiyatining qonun chiqaruvchi hokimiyatga ta‘sirini 
ta‘minlay olishi yoki ta‘minlay olmasligi to‗g‗risidagi bahslar 
ayniqsa avj oldi. Prezident Uilson Byudjet va Bosh buxgalteriya 
boshqarmasini tuzish to‗g‗risidagi qonunni rad etdi, chunki 
ushbu boshqarma Kongressning tarkibiy bo‗linmasi sifatida 
prezidentning ijroiya hokimiyatiga nisbatan vakolatlarini 
buzishga olib kelar edi. Keyingi yildayoq Uorren J.Xarding 
(ingl.: Warren G. Harding) deyarli xuddi shu mazmundagi 
qonunga imzo chekdi.
1939-yilda, prezident Franklin D. Ruzveltning Ma‘muriy 
boshqaruv qo‗mitasi (ingl.: the Brownlow Committee) 
tavsiyalariga ko‗ra Byudjet Byurosi G‗aznachilik Departamenti 
tarkibidan chiqarilib, yangi tashkil etilgan Prezident ijroiya 
mahkamasiga o‗tkazildi. Bu chora Byudjet Byurosining 
prezident tomonidan hukumatni boshqarishdagi ahamiyatini 
yanada yaqqol namoyish qildi. 10 yil o‗tgach, ijro etuvchi 
hokimiyatning birinchi Huver Komissiyasi Byudjet Buyrosining 
G‗aznachilik Departamentida qayta tashkil etishni tavsiya etdi, 
lekin komissiya bu taklifga butunlay qarshi chiqdi.
91
1950-yilgi 
Byudjet va Buxgalteriya protseduralari to‗g‗risidagi qonun 
(ingl.: The Budget and Accounting Procedures Act) byudjet 
hujjati, uning shakli va mazmuni ustidan prezident nazoratini 
mustahkamladi.
92
1955-yilda Ikkinchi Huver Komissiyasi 
byudjet ustidan prezidentlik nazoratini yanada kuchaytirishni 
yoqlab chiqdi.
93
 
Reformistik harakatning maqsadlaridan biri izdan chiqqan 
davlat sektorining o‗rniga biznes yuritishning zamonaviy 

91
U.S. Commission on Organization of the Executive Branch of the Government 

(1949). General management of the executive branch. Washington, DC: U.S. 
Government Printing Office. 
92
Budget and Accounting Procedures Act of 1950. Ch. 946, Title I, part I, 64 Stat. 
832. 
93
U.S. Commission on Organization of the Executive Branch of the Government 
(1955). Budget and accounting (p. ix). Washington, DC: U.S. Government Printing 
Office. 

---

155
reformatorlar bugungi kunda ham tez-tez yoqlab turadigan 
sog‗lom moliyaviy amaliyotini olib kirishdan iborat bo‗ldi. 
Ammo XIX asrning oxiri va XX asrning boshiga kelib biznes-
faollik yetarlicha yuqori bo‗lmaganligi sababli islohotlar aynan 
davlat sektorida amalga oshirildi.
94
Avvalgidek, hukumatlar 
xususiy
 
tadbirkorlik asosidagi biznes-faollikni rag‗batlan-
tirishlari kerakligi to‗g‗risidagi da‘vatlar dolzarb edi, ammo 
Enron kabi gigant kompaniyalar korporativ hisobotlarida 
yolg‗on daromadlarni ko‗rsatgani bilan bog‗liq mojarolar hamda 
asosiy moliyaviy institutlardagi ipoteka kreditlarining inqirozga 
uchrashi kabi noxush holatlar xususiy biznes amaliyotining 
har doim ham namunali bo‗lmasligini ko‗rsatdi.
Amerika Qo‗shma Shtatlarida davlat boshqaruvining 
barcha pog‗onalari, ayniqsa, shtatlar va munitsipalitetlar 
dasturiy byudjetlashtirish samaradorligini oshirishning keng 
imkoniyatlariga egadirlar.
95
―Hukumatni yangidan kashf qilish‖ 
harakati hamda Klinton ma‘muriyati boshqaruvining Milliy 
samaradorlik hisoboti byudjetni boshqarishda ko‗proq e‘tiborni 
asosan yakuniy natijaga qaratish g‗oyasini ilgari surdi.
96
Jorj 
Bush ma‘muriyati nafaqat ushbu g‗oyaga asoslanib ish ko‗rdi, 
balki qabul qilingan dasturlarni baholashda samaradorlik 
ko‗rsatkichlari reytingidan foydalandi. 2010-yildagi GPRAni 
modernizatsiya qilish to‗g‗risidagi qonuni (ingl.: The GPRA 
Modernization Act) bilan Kongress hamda ijroiya hokimiyati 
uchun samaradorlikni boshqarish va samarali boshqarish 
tartiblari belgilab berildi.

94
Rubin, I. (1993). Who invented budgeting in the United States? Public 

Administration Review, 53, 438-444. 
95
Holzer, M., et al. (2009). Literature review and analysis related to measuring local 
government efficiency. Newark, NJ: Rutgers University School of Public Affairs and 
Administration. 
96
National Performance Review (1993). Mission driven, resultsoriented budgeting. 
Washington, DC: U.S. Government Printing Office; Thompson, J. (2000). Reinvention 
as reform: assessing the national performance review. Public Administration Review, 
60, 508-521. 

---

156
Samaradorlikni boshqarish dastavval maqsadlarni aniqlab 
olishni, so‗ngra ushbu maqsadlarga erishish uchun boshqa-
ruvchilarning ustalik bilan harakat qilishini talab etadi. 
Albatta, haqiqiy samaradorlikka erishish boshqarishdagi ijobiy 
o‗sishni anglatsada, bu vositalar boshqarishning sifati bilan 
bog‗liq bo‗lmagan dasturlarni qisqartirishga ham xizmat qilishi 
mumkin. Boshqa mamlakatlarda ham natijaga yo‗naltirilgan va 
maqsadli-dasturiy byudjetlashtirishdan samaradorlikni oshi-
rishda va davlat sektorining ulushini qisqartirishda asosiy 
vosita sifatida keng foydalaniladi.
97
Moliyaviy menejment. Ahamiyat berish lozim bo‗lgan yana 
bir jihat – davlat tashkilotlarining yoki umuman davlatning 
moliyaviy jihatdan sog‗lomligi, mustahkamligidir. Bunda ikki 
holatni inobatga olish lozim: (1) davlatning moliyaviy holati 
to‗g‗risida hukumatning doimiy ravishda hisobot berib turishini 
yaxshilash va (2) uzoq muddatli aktivlarning, xususan, 
infratuzilma tizimlarining qiymati va holatiga ta‘sir etuvchi 
omillarni 
kuchaytirish. 
Davlat 
savdo 
korporatsiyalari 
korporatsiyaning moliyaviy holati to‗g‗risida o‗z aksiyadorlari 
huzurida doimo hisob berib turishlari lozim, xususiy 
kompaniyalar esa o‗z kreditorlarining uzoq muddatli ishonchli 
kreditlariga umid qilib, hech bo‗lmaganda kompaniyaning 
moliyaviy holati barqaror ekanligini namoyish qilishlari kerak. 
Ammo 1980-yillarning oxirida moliyaviy menejment konsep-
siyalarining davlat tashkilotlariga tatbiq etish masalasi o‗ziga 
xos yangilik edi. Bunda asosiy e‘tibor xususiy sektorda 
qo‗llaniladigan moliyaviy va boshqaruv hisobi mexanizmlarini 
davlatning moliyaviy holatini baholash uchun moslashtirish, 
shu bilan birga, uning moliyaviy holatini yaxshilashga xizmat 
qiluvchi yangi dastak-vositalarni yaratishga qaratildi.

97
McCormack, L. (2007). Performance budgeting in Canada. OECD Journal on 

Budgeting, 7(4), 1-18.

---

157
1970-yillar o‗rtalaridagi byudjet inqirozi hukumatlarning 
uzoq muddatli moliyaviy holati to‗g‗risida qayg‗urishiga sabab 
bo‗ldi. Bu bankrotlik oqibatida mahalliy hukumatlarning 
munitsipal obligatsiyalarini sotib olgan moliyaviy muassasalar 
hamda aholi o‗zlarining jamg‗armalari borasida xavotirga 
tushib qoldilar va hukumatlardan ularning moliyaviy holati 
to‗g‗risida hisobot talab qila boshladilar.
98
O‗sha davrda 
umumiy operatsion byudjet va u bilan bog‗liq bo‗lgan 
buxgalteriya 
hisobotlari 
davlat 
organlari 
va 
davlat 
tashkilotlarining haqiqiy moliyaviy ahvolini ochib bermas edi. 
Hozirda esa nafaqat barcha mahalliy hokimiyatlar va shtatlar, 
balki federal hukumatning o‗zi ham o‗z moliyaviy holati 
to‗g‗risidagi hisobotlarni, ayrim hollarda juda bo‗rttirilgan 
ma‘lumotlarni ommaga etkazishga harakat qiladilar.
99
Xulosa qilib aytganda, xorijiy davlatlarda ham bizning 
mamlakatimizdagi singari davlat va mahalliy hukumatlarning 
byudjet tizimi va byudjet munosabatlarini boshqarishdagi 
asosiy e‘tibori davlatning daromad va xarajatlarining 
mutanosibligini ta‘minlashga, byudjet defitsitini boshqarish va 
tartibga solishga, davlat byudjeti va ma‘muriy-hududiy birliklar 
byudjetlarining tuzilishi, tasdiqlanishi, ijro etilishi va nazorat 
qilinishini tartibga solishga, davlat qarzini boshqarish va 
boshqa 
shu 
kabi 
moliyaviy 
boshqaruv 
masalalariga 
qaratilganligi bilan xarakterlanadi. Bu mamlakatlarda ham 
byudjet mablag‗larining shakllanishi va ishlatilishi byudjet 
sohasidagi muayyan qonunlarning amal qilishi va qarorlarning 
qabul qilinishi bilan tartibga solinadi. Boshqarish borasidagi 
vakolatlarning markaziy va mahalliy hukumatlar o‗rtasida 

98
Johnson, R.,&Lewin, A.(1984). Management and accountability models of public 

sector performance. In T.Miller (Ed.), Public sector performance: a conceptual turning 
point (pp. 224-250). Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press. 
99
A good example is Comptroller, State of New York (published annually since 2003; 
see most recent year). State of New York financial condition report. Albany, NY: 
Comptroller's Office of Public Information. Retrieved December 5, 2011, from 
http://www.osc.state.ny.us/finance/index.htm. 

---

158
taqsimlanganligi federativ asosdagi davlat qurilishiga ega 
bo‗lgan mamlakatlarda ayniqsa, yaqqol namoyon bo‗ladi. 
Shunga qaramasdan bugungi murakkab sharoitda, jahon 
moliyaviy-iqtisodiy inqirozining salbiy ta‘sirida davlat byudjeti 
va mamlakatlarda shakllangan byudjet tizimlarini boshqarish 
jarayoni takomillashib, shu bilan birga murakkablashib 
bormoqda.