O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Dow Jones 
Industrial 
va
Standard & Poor's
indekslari hisoblanadi. 1990-
yillarning 
oxirlarida 
bu 
indekslarga 
kiritilgan 
ba‘zi 
kompaniyalar aksiyalarining qiymatlari deyarli nolga tushib 
ketgan va ba‘zilari biznesni tark etganligi sababli yanada 
o‗zgaruvchan bo‗lib qolganligiga qaramasdan qimmatli qog‗ozlar 
listingida o‗sha indekslarda kamdan kam o‗zgarishlar 
kuzatiladi. Misol uchun, yirik firmalarni, xususan Walt Disney 
kompaniyasi va Exxon Mobil Corporation korporatsiyasini o‗z 

43
Housing and the economy: rising from the ruins. (2011). The Economist, 401, 

November 5, 37. 

---

62
ichiga olgan Dou-Jons Indastrialning o‗rtachaning (DJIA) 30 
talik birja kotirovkalarida ro‗yxatdan to‗rt kompaniya 
aksiyalarini chiqarib tashlab, boshqa to‗rttasini qo‗shish kabi 
katta o‗zgarishlarda ham 1980-yildan 1997-yilgacha katta 
o‗zgarishlar yuz bermasdan qoldi.
1997-yildan boshlab, Dou-Jons moliyaviy chayqovchiligi 
va qalbaki 
daromad 
topishi 
oshkor bo‗lgan 
Enron 
kompaniyasini o‗z tarkibidan chiqardi va Amerika Banki, 
Chevron va Kraft Foodslarni o‗z ro‗yxatiga qo‗shdi. Kraft Foods 
2007-yildagi 
bozor 
qulashlarida 
xonavayron 
bo‗lgan 
Amerikaliklar Xalqaro Guruhi o‗rnini egallagan edi. AQSH 
iqtisodiyoti xizmatlar va texnologiyalar sanoatiga tayanib 
faoliyat ko‗rsatishi sababli ko‗plab qo‗shimcha va o‗zgartirishlar 
uchun zarurat yuzaga keladi. Misol uchun, iqtisodiyotning 
xizmatlar tarkibiy qismining ko‗proq qismini ifodalash uchun 
indeks tarkibiga Vol-Mart qo‗shib olindi, shuningdek, Microsoft 
va Hewlett-Packard kabi informatsion texnologiyalar vakillari 
ham qo‗shib olindi. Facebook kabi xususiy kompaniyaning 
bozorga kirishi DJIAning 30 talik birja kotirovkalarida 
o‗zgarishlarni yuzaga keltirdi. 
Birja operatsiyalari yetakchi indikatorlar uchun foydalidir, 
sababi 
ular 
ochiq 
bozorda 
aksiyalar 
kotirovkalariga 
investorlarning ishonchini va shu orqali aksiyalari birjada 
sotiladigan kompaniyalarga nisbatan ishonchni aks ettiradi. 
Birja operatsiyalari investorlarning ishonchini belgilovchi 
barometr sifatida foydali bo‗lishi mumkin. Aksiyaning qiymati 
firmalarning iqtisodiy holatini aks ettiradi. Amalda, korporativ 
yutib chiqishlarga urinishlar va yutib chiqishni ta‘minlash 
uchun kurashlar yoki birjadagi bema‘ni investorlarning 
ishtiroki sababli aksiyalar narxlarining cheklanmagan darajada 
o‗sishiga ishonchning yuzaga keltirilishi natijasida birjaga 
katta hajmda oqib kirishi yoki kamayishi mumkin.
2007-yildagi bozor halokatlaridan keyin fond bozori 
tahlilchilarining tavsiyalarini tanqid qilish kuchayib ketdi. DJIA 
indeksi 2007-yil sentabr va oktabr oylaridagi 15000 dan 

---

63
balandroq bo‗lgan darajadan, 2009-yilning fevralida o‗zining 
eng past darajasi 7500 dan kamroq darajaga tushib ketdi. 
2011-yil noyabr oyigacha bozor o‗z yo‗qotishlarini 60 foizgacha 
tiklab olib 12000 atrofidagi darajaga yetdi.
44
Bu jihatdan 
aksiyalar narxlari korporatsiyalar iqtisodiy holatini boshqacha 
talqin qiladi va bunday narxlar iqtisodiy indikator sifatida 
qo‗llanilishi xato hisoblanadi.
Jamlanma indikatorlar. 
Birlashgan indikatorlarning bir 
qanchasi iqtisodiy o‗zgarishlar va tendensiyalarni baholash 
uchun foydalaniladi. Ilgari aytib o‗tilganidek, xususiy 
Konferensiya Kengashi yetakchi, ortda qoluvchi va statik 
indikatorlar ma‘lumotlar bazasi va ularning hisoblab 
chiqarilishi ustidan egalik qilishni boshladi. Konferensiya 
Kengashining indikatorlari va jamlanma ma‘lumotlari umumiy 
iqtisodiyotni aks ettiradi. Jamlanma indikatorlar bir nechta 
yakka indekslarni birlashtirish orqali hisoblanib, Kengash 
tomonidan oyma-oy chop etib boriladi.
Jamlanma indikatorning bir turi 
tarqalish indeksi
dir. U 
indeksning bir yo‗nalish bo‗yicha harakatlanayotgan individual 
komponentlari ulushini ifodalaydi. Tarqalish indeksining 
sondagi 
ifodasi 
indeksning 
bir 
yo‗nalish 
bo‗yicha 
harakatlanayotgan tarkibiy qismlarining foizdagi ifodasidir. 
Misol uchun, yetakchi jamlanma indeksning tarqalish indeksi 
har bir komponent uchun mos ravishda 5 foiz atrofidagi 
tebranishlarga asoslanib, 1, 0,5 yoki 0 qiymatlarda 
belgilanadi.
45
Qolaversa, birja tahlilchilari va savdo nashrlari 
asosiy bozorlar indekslarini hisoblab borishadi va chop 
etishadi.
Iqtisodiyotga ta‘sir ko‗rsatuvchi vositalar. Avtomatik 
stabilizatorlar (rag‗batlantirish).
Davlatning iqtisodiy siyosat 

44
Dow Jones Industrial and Transportation averages. (2011). Retrieved November 17, 

2011, from http:// www.thumbcharts.com/ 1343 I dowjones-industrial-and-
transportati on-averages. 
45
The Conference Board (2011). How to compute diff usion indexes. Retrieved 
November 13, 2011, from http://www.conference-board.org/ data/bci/ index. 
cfm?id=2180. 

---

64
maqsadlariga 
erishishga 
yo‗naltirilgan 
xatti-harakatlari 
diskretsion yoki avtomatik tarzda bo‗lishi mumkin. Diskretsion 
aralashuvda siyosatchilar yuzaga kelgan har bir holatda 
iqtisodiyotga aralashuvning muqobil variantlarini ishlab 
chiqadilar va tegishli boshqaruv qarorlarini qabul qiladilar. 
Bundan farqli ravishda, avtomatik yoki bevosita stabilizatorlar 
siyosatchilardan biror bir maxsus choralar ko‗rishni talab 
qilmaydi. 
Ba‘zi 
davlat 
daromadlari 
va 
xarajatlari, 
iqtisodiyotdagi o‗zgarishlar ta‘sirida avtomatik ravishda ortadi 
yoki kamayadi. Daromadlar ayniqsa, iqtisodiyot holatining 
ko‗rsatkichlariga ta‘sirchan bo‗lib, daromadlarning kamayib 
borishi bilan soliq tushumlari ham kamayadi. Shtatlar va 
munitsipal daromadlar davlatning aralashuvisiz iqtisodiy 
holatning o‗zgarishi ta‘sirida ortib yoki kamayib boradi. Ayrim 
hollarda shtatlar hukumati, byudjet muvozanatini ta‘minlash 
uchun sotish va foyda solig‗idan tushumlarning kamayishi 
sharoitida xarajatlarni kamaytirishga majbur bo‗ladi. Federal 
hukumat bundan farqli ravishda, tarixan o‗z xarajatlarini 
tushumlariga mos ravishda pasaytirishga shoshilmaydilar. 
Manba: Data from U.S. Council of Economic Advisers 
(2011). Economic report of the president: 2011 (pp. 188, 283). 
Washington, DC: U.S. Government Printing Office. 
2.3-rasm 1963-yildan 2010-yilgacha bo‗lgan davrda 
YAIMning o‗zgarishi bilan federal byudjet daromadlarining 
o‗zgarishi o‗rtasidagi bog‗liqlikni ko‗rsatadi. Ayrim hollarni 
istisno qilganda, birday tezlikda kechmasa-da, YAIMning 
kamayishi daromadlarning kamayishiga olib keldi va aksincha.

---

65
2.3-rasm.