O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 

---

248 
 
 
11-BOB. DAVLAT BYUDJETINING HOLATI
11.1. Davlat byudjetining holatlari to„g„risida tushuncha. 
Davlat byudjeti taqchilligi
 
Iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishning bugungi bosqichida 
byudjet daromadlari ishlab chiqarishning rivojlanishi, xo‗jalik 
subyektlarining va aholi daromadlarining oshib borishi, soliq 
bazalarining kengayishi, mulk shakllarining ko‗payishi bilan 
ortib bormoqda. Lekin bu davrda jamiyatning ko‗ptomonlama 
ehtiyojlari ham kamaygani yo‗q, aksincha, byudjet tomonidan 
moliyalashtirilishi obyektiv zaruriyat bo‗lgan, mohiyat jihatidan 
yangi-yangi tadbirlar, loyihalar, yo‗nalishlar paydo bo‗ldi.
Ularni to‗liq hajmda moliyalashtirish yanada ko‗proq 
mablag‗larni jalb qilishni taqozo etadi. Lekin daromadlarni 
muttasil oshirib borish (xususan, soliqlarni oshirish orqali) 
imkoniyati amaldagi soliq qonunchiligi bilan chegaralangan. 
Shu bilan birga soliqlarni asossiz ravishda oshirish iqtisodiy 
subyektlarning xo‗jalik faoliyatiga jiddiy putur yetkazadi, 
ularning 
ishlab 
chiqarishni 
rivojlantirish, 
uning 
samaradorligini oshirishga bo‗lgan qiziqishlarini so‗ndiradi. 
Bunday sharoitda byudjet xarajatlarining byudjet daromadlari 
bilan balanslangan bo‗lishiga har doim ham erishib bo‗lmaydi.
Davlat byudjeti profitsiti –
muayyan davrda O‘zbekiston Respublikasining davlat byudjeti 
daromadlarining uning xarajatlaridan oshib ketishi. 
Davlat byudjeti taqchilligi – 
muayyan davrda O‘zbekiston Respublikasining davlat byudjeti 
xarajatlarining uning daromadlaridan oshib ketishi. 

---

249 
O‗zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksida davlat 
byudjetining holatini belgilab beruvchi tushunchalarga 
quyidagicha ta‘riflar berilgan
1
: 
Davlat byudjeti daromadlarining byudjet xarajatlaridan 
oshish holati yuzaga kelganda 
byudjet profitsiti
paydo bo‗ladi. 
Byudjet profitsiti, odatda, davlatning qarz majburiyatlarini 
to‗lashga va likvidli mablag‗larini ko‗paytirishga jalb etiladi. 
Mustaqillikning 
dastlabki 
yillarida 
davlat 
byudjet 
siyosatining eng muhim vazifasi iqtisodiyotni barqaror-
lashtirish doirasida byudjet taqchilligining ortib borayotgan 
sur‘atini jilovlashdan iborat bo‗ldi. Bu vazifaning hal etilishi 
natijasida o‗ta muhim ijtimoiy ahamiyatga ega bo‗lgan joriy 
xarajatlargagina mablag‗larni ajratish yo‗lidan borildi va 
taqchillikning eng maqbul darajasi ta‘minlandi. Islohotlarning 
2-bosqichi yakunlariga kelib, byudjet taqchilligini yo‗l qo‗yilgan 
eng kam darajasi (YaIMning 3-3,5 foizi) doirasida cheklashga 
erishildi. 2000-2004-yillar davomida byudjet taqchilligi darajasi 
YaIMning 1-1,2 foizidan oshmadi. 2005-yildan 2008-yilgacha 
0,1-1,5 foiz profitsit bilan ijro qilingan bo‗lsa, 2009-yildan 
2016-yillargacha bo‗lgan davrda davlat byudjeti taqchilligi 
YaIMga nisbatan 0,1-0,4 foiz darajasida bo‗ldi. 
Sobiq Ittifoqda ma‘muriy-buyruqbozlik yillarida davlat 
byudjeti taqchilligi uzoq vaqtlargacha mustaqil iqtisodiy 
kategiriya 
sifatida 
tan 
olinmagan. 
Davlat 
byudjetini 
shakllantirishda moliyaviy resurslarga bo‗lgan talabdan kelib 
chiqqan holda ularni moliyalashtirish uchun mablag‗lar qidirib 
topilar va shu asosda davlatning moliyaviy manfaatlari 
ta‘minlanar edi. Rejali iqtisodiyot ma‘lum davrlargacha hech 
qanaqa larzalarsiz, bir tekisda ma‘muriy-buyruqbozlik asosida 
rivojlanib borishi daromadlar va xarajatlar orasida ―kasallik‖ 
alomatlarini aniq ko‗rsatmadi. Ammo keyingi davrlarda (80-
yillarning oxiriga kelib) sobiq Ittifoqda byudjet taqchilligi holati 
yuzaga chiqa boshladi. Dastlabki yillardagi byudjet taqchilligi 

1
O‗zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi (O‗RQ-360-son. 26.12.2013). 3-modda. 

---

250 
jamg‗arma kassalaridagi aholiga tegishli bo‗lgan mablag‗lar, 
uzoq 
muddatli 
hayot 
sug‗urtasi 
badallari 
hisobidan 
shakllangan mablag‗lar va aholi o‗rtasida davlatning ichki 
yutuqli zayom obligatsiyalarini chiqarish (sotish) hisobiga 
qoplab borildi. Bu turdagi qarzlar oldindan mavjud bo‗lgan 
resurslarni qayta taqsimlash asosida amalga oshirilganligi 
uchun moliyaviy-moddiy balansning buzilishiga olib kelmadi, 
ammo bu jarayon davlat qarzlarining o‗sishiga olib keldi. 1986-
yilda byudjet taqchilligining juda tez sur‘atda o‗sib ketishi (45,5 
mlrd. rubl) Ittifoq moliya tizimining parokandalik holatini 
boshlab berdi.