O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
 
10-BOB. DAVLAT BYUDJETI XARAJATLARI TIZIMI
10.1. Davlat byudjeti xarajatlarining mohiyati va davlatning 
funksiyalari bilan bog„liqligi
Ma‘lumki, davlat jamiyatga va mamlakat fuqarolariga 
zarur tovarlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko‗rsatish, iqtisodiyot 
tarmoqlari va ijtimoiy sohalarning samarali faoliyat qilishi 
uchun qonuniy-huquqiy, me‘yoriy va institutsional asoslarini 
yaratish va shu bilan o‗z fuqarolarining yashashi va ishlashi 
uchun zarur shart-sharoitlarni yaratib berish vazifalarini 
bajaradi. Ushbu vazifalarni bajarishning moddiy-moliyaviy 
asosini yaratish maqsadida mamlakatda yaratilgan moliyaviy 
resurslarning 
ma‘lum 
bir 
qismi 
davlat 
byudjetida 
markazlashadi va markaziy hukumat hamda mahalliy 
hokimiyatlarning jamiyat oldidagi vazifa va funktsiyalarini 
to‗laqonli bajarishga yo‗naltiriladi.
Moddiy ma‘noda davlat byudjetining xarajatlari markaziy 
hukumat va mahalliy hokimiyatlar zimmasidagi vazifalarni 
bajarish bilan bog‗liq bo‗lgan faoliyatini moliyaviy ta‘minlashga 
yo‗naltiriladigan byudjet mablag‗lari bo‗lib, ularning turlari, 
amalga oshirish shakllari, tarkibi va tuzilishi qator omillarga 
bog‗liq: 

davlatning tabiati va bajaradigan funksiyalariga; 

mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlanganlik 
darajasiga; 
Iqtisodiy mazmun-mohiyatiga ko‘ra 
davlat byudjeti xarajatlari
–
davlatning markazlashgan pul fondida jamlanadigan pul mablag‘larini 
taqsimlash, qayta taqsimlash va ishlatish bilan bog‘liq bo‘lgan, davlat bilan 
davlat byudjetidan mablag‘ oluvchilar o‘rtasida sodir bo‘ladigan iqtisodiy pul 
munosabatlaridir. 

---

231 

davlat byudjetining iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy 
sohalar bilan aloqalarining ko‗lamiga; 

davlatning ma‘muriy-hududiy tuzilishiga; 

byudjet mablag‗larini taqdim etish shakllariga va b. 
Masalan, agar davlatning asosiy e‘tibori iqtisodiyot 
tarmoqlarini davlat tomonidan qo‗llab-quvvatlashga qaratilgan 
bo‗lsa, qabul qilinayotgan iqtisodiy rivojlanish dasturlarini 
amalga oshirishning moliyaviy manbalarida davlat byudjetining 
ulushi yuqori bo‗ladi, byudjet xarajatlari tarkibida ham yirik 
markazlashgan investitsiyalarni davlat resurslari hisobidan 
moliyalashtirish xarajatlari ustun bo‗ladi. Davlatning asosiy 
e‘tibori jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni hal qilishga, aholini 
ijtimoiy jihatdan qo‗llab-quvvatlashga, ijtimoiy dasturlarni 
davlat mablag‗lari hisobidan amalga oshirishga qaratilgan 
bo‗lsa, xarajatlar tarkibida ijtimoiy maqsadlardagi xarajatlar 
ustun darajada bo‗ladi.
Byudjet xarajatlari tarkibi va tuzilmasi muayyan byudjet 
yili uchun tasdiqlanadigan davlat byudjeti parametrlarida 
bevosita ko‗rsatiladi va byudjet daromadlari kabi mamlakatda 
u yoki bu davrda qaror topgan iqtisodiy vaziyatga hamda 
ijtimoiy ustuvorliklar ko‗lamiga bog‗liq bo‗ladi.
Davlat byudjetining barqarorligi mamlakat iqtisodiyoti va 
ijtimoiy 
sohalarning 
holatini 
tavsiflaydigan 
muhim 
ko‗rsatkichlardan 
biridir. 
Milliy 
iqtisodiyotning 
ayrim 
korxonalarini moliyaviy jihatdan qo‗llab-quvvatlash, davlat 
investitsiya dasturlarida ko‗zda tutilgan investitsiya loyihlarini 
qo‗shma moliyalashtirish, ijtimoiy soha (ta‘lim, sog‗liqni 
saqlash, madaniyat, sport, fan, ijtimoiy ta‘minot) muassasa va 
tashkilotlarni saqlash, ijtimoiy jihatdan yordamga muhtoj 
oilalarga ijtimoiy nafaqalar va boshqa turdagi moliyaviy yordam 
berish, davlat boshqaruvi va hokimiyati, sud organlari, 
fuqarolarning o‗z-o‗zini boshqarish organlarini saqlash, davlat 
xavfsizligi, jamoat tartibini saqlash, mamlakatning mudofaa 
qobiliyatini mustahkamlash kabi vazifalarning to‗laqonli va o‗z 

---

232 
vaqtida bajarilishini ta‘minlashda davlat byudjetining muhim 
moliyaviy manba sifatidagi ahamiyati juda katta.