O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
 
7-BOB. BYUDJETLARARO MUNOSABATLAR
7.1. Byudjetlararo munosabatlarning mohiyati,
zarurligi va shakllari
 
Barcha mamlakatlarda ularning geografik joylashuvi, 
iqtisodiyot tarmoqlari rivojlanish darajasining turlicha ekanligi, 
ekologik sharoitlarining farqlanishi va boshqa omillar sababli 
mamlakat mintaqalarining ishlab chiqarish, daromad va 
ijtimoiy salohiyatining boshlang‗ich imkoniyatlari bir xilda 
emas. Biroq davlatning muhim vazifalaridan biri o‗z fuqarolari 
farovonligining barqaror o‗sishini ta‘minlash va barcha 
mintaqalarning rivojlanishi uchun bir xil sharoitlar yara-
tishdan iborat. Bunga esa, ma‘lum ma‘noda davlatning 
moliyaviy resurslarini mintaqalararo qayta taqsimlash orqali 
erishiladi. Bunday qayta taqsimlash jarayonlariga 
byudjetlararo 
munosabatlar
mexanizmlari xizmat qiladi.
Byudjetlararo munosabatlar byudjet jarayonida, davlat 
byudjetini shakllantirish va ijro etishda turli darajadagi 
byudjetlar, shuningdek, davlat byudjeti bilan davlat maqsadli 
jamg‗armalari o‗rtasidagi byudjet mablag‗larining harakati 
bilan bog‗liq munosabatlar majmuyidir. Byudjetlararo muno-
sabatlarning mazmunini yoritishda rus iqtisodchi olimlari 
A.M.Babich 
va 
L.N.Pavlovaning 
―Государственные 
и 
муниципальные финансы‖ nomli darsligida: ―Byudjetlararo 
munosabatlar davlat hokimiyati organlari, markaziy hokimiyat 
va 
mahalliy 
o‗z-o‗zini 
boshqarish 
organlari 
o‗rtasida 
byudjetlarni tuzish va ijro etish hamda byudjet jarayonini 
tashkil etish bilan bog‗liq huquq va majburiyatlar, 
vakolatlarning 
biriktirilishi 
va 
chegaralanishiga 
oid 
munosabatlar majmuyidir‖
100
mazmunida ta‘rif keltirilgan. 

100
Бабич А.М., Павлова Л.Н. Государственные и муниципальные финансы. 

Учебник для вузов. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2012. – 703 с. 

---

161
Ammo byudjetlararo munosabatlarga berilgan ushbu ta‘rif 
mazkur masalaning huquqiy asoslarini, byudjet jarayoni 
ishtirokchilarining 
turli 
darajadagi 
byudjetlarni 
shakllantirishdagi huquqiy munosabatlarnigina aks ettiradi. 
Byudjetning ijro etilishi davomida mablag‗larning bir byudjet 
bo‗g‗inidan boshqasiga yoki bir darajadagi byudjetlar 
o‗rtasidagi haqiqatdagi harakati haqida fikr bildirilmagan. 
Z.Srojiddinovaning ―Byudjetlararo munosabatlar‖ deb 
nomlangan o‗quv qo‗llanmasida esa: ―Byudjetlararo munosa-
batlar, deganda byudjet jarayoni davomida davlat va mahalliy 
hokimiyat organlari o‗rtasida yuzaga keluvchi iqtisodiy-huquqiy 
munosabatlar majmuyi tushuniladi. Byudjetlararo muno-
sabatlar davlat boshqaruvi tizimida vertikal yoki gorizontal 
bo‗yicha paydo bo‗ladi va amal qiladi hamda hokimiyat har bir 
darajasining faoliyat maqsadlaridan kelib chiqib, ularning 
moliyaviy imkoniyatlarini hisobga olgan holda tartibga 
solinadi‖
101
, degan fikrlar o‗rin olgan. 
Maxsus adabiyotlar va ilmiy ishlarda, shuningdek, 
byudjetlararo munosabatlarga quyidagicha ta‘riflar berilgan: 
―Byudjetlararo munosabatlar davlat byudjet mexanizmining 
muhim va ajralmas elementi bo‗lib, markazdan turib 
mamlakatning ma‘muriy-hududiy tuzilmalari subyektlari 
o‗rtasida barcha moliyaviy oqimlarni taqsimlash jarayonini 
oqilona tartibga solishni ta‘minlaydigan va bundan tashqari, 
markaziy hukumatning aniq funksiyalarini davlat bosh-
qaruvining turli darajalarida huquq va majburiyatlarni o‗zaro 
taqsimlab olish orqali bajarish uchun davlat byudjetida 
jamlangan pul mablag‗larining ushbu subyektlar o‗rtasida 
qayta taqsimlanishini o‗z ichiga oluvchi munosabatlar 
yig‗indisidir‖
102
(bu haqida mazkur o‗quv qo‗llanmaning 3-
bobida ham qisqacha to‗xtalgan edik).
 

101
Srojiddinova Z.X. Byudjetlararo munosabatlar. O‗quv qo‗llanma. T.: infoCOM.UZ. – 

2010. b.5. 
102
А.Вахобов, Х.Жамолов. Согласование межбюджетных отношений. Т.: Молия. – 
2002. 

---

162
Umuman 
olganda, 
byudjetlararo 
munosabatlarning 
iqtisodiy voqelik sifatidagi tabiatini tahlil qilish asosida 
quyidagilarni ta‘kidlash zarur: 

birinchidan,
byudjetlararo munosabatlar – keng qamrovli 
byudjet siyosatini markaziy va hududiy darajada amalga 
oshirish jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. O‗zbekiston 
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‗nalishi 
bo‗yicha 2017-2021-yillarga mo‗ljallangan Harakatlar strate-
giyasida ham ―Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustah-
kamlash va yuqori iqtisodiy o‗sish sur‘atlarini saqlab qolish‖ 
chora-tadbirlari 
ichida 
―Davlat 
byudjetining 
barcha 
darajalarida mutanosiblikni ta‘minlash, mahalliy byudjet-
larning daromad qismini mustahkamlashga qaratilgan 
byudjetlararo munosabatlarni takomillashtirish‖
103
vazifalari 
belgilangan; 

ikkinchidan,
byudjetlararo 
munosabatlar 
byudjet 
siyosatining boshqa yo‗nalishlariga nisbatan birlamchi 
ahamiyat kasb etadi, chunki mahalliy byudjetlarning 
barqarorligini ta‘minlash, ularning daromad bazalarini 
mustahkamlash, hududlarning iqtisodiy va byudjet potensialini 
oshirish masalalari byudjet siyosatining asosiy masalalari 
sifatida qaraladi, ularning ijobiy yechimi byudjetlararo 
munosabatlarning to‗g‗ri tashkil etilishiga ko‗p jihatdan bog‗liq; 

uchinchidan,
byudjetlararo munosabatlar – nafaqat turli 
darajadagi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari 
o‗rtasidagi munosabat, balki markaziy davlat hokimiyatining 
ijtimoiy-iqtisodiy funksiyalarini hududlar darajasida bajarish, 
jamiyat taraqqiyoti uchun normal sharoitlarni yaratish 
maqsadlariga yo‗naltirilishi lozim bo‗lgan barcha byudjet 
mablag‗larining maqsadga muvofiq taqsimlanishi va qayta 
taqsimlanishi jarayonidagi munosabatlardir; 

103
2017-2021-yillarda O‗zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor 

yo‗nalishi bo‗yicha Harakatlar strategiyasi. 
3.1-band. 
O‗zbekiston Respublikasi 
Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-sonli farmoniga 1-ilova. O‗zbekiston 
Respublikasi qonun hujjatlari to‗plami, 2017-y., 6-son, 70-modda. 

---

163

to‗rtinchidan,
hududlar mablag‗larning markaziy hokimi-
yat (respublika byudjeti) ixtiyoriga tushib turishini ta‘minlar 
ekan, bu bilan hududiy boshqaruv organlari markaziy 
hokimiyatdan davlat boshqaruvi bo‗yicha aniq majbu-
riyatlarning bajarilishini talab qilib olish huquqiga ham ega 
bo‗ladilar, bu holat markaziy hokimiyatning hududlar 
manfaatlari yo‗lida yagona va samarali boshqaruvning olib 
borilishini ta‘minlaydi. Shu bilan birga respublika byudjetidan 
mahalliy byudjetlarga mablag‗ ajratish mexanizmlari bilan 
markaziy hukumat mahalliy hokimiyatlar zimmasidagi byudjet 
majburiyatlarining bajarilishiga erishadi, ularda boqimandalik 
kayfiyatlarini oldini olish uchun dastak yaratadi hamda ularni 
hududlarning 
iqtisodiy-moliyaviy 
jihatdan 
barqarorligini 
ta‘minlashga undaydi; 

beshinchidan,
byudjetlararo munosabatlar – teng 
ahamiyatli tarzda yuqoridan quyiga va quyidan yuqoriga 
harakatlanuvchi byudjet mablag‗lari, moliyaviy oqimlardir. 
Ushbu munosabatlar turli darajadagi byudjetlar, ayniqsa, 
byudjet 
tizimining 
quyi 
pog‗onasi 
bo‗lgan 
tuman 
byudjetlarining daromadlilik darajasini tartibga solish uchun 
xizmat qiladi, ushbu moliyaviy oqimlar mahalliy byudjetlar 
daromadlarini shakllantiruvchi ta‘sirchan omil hisoblanadi. 
O‗zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksining 132-
moddasida: ―Byudjetlararo munosabatlar O‗zbekiston Respub-
likasining respublika byudjeti, Qoraqalpog‗iston Respub-
likasining 
respublika 
byudjeti, 
viloyatlarning 
viloyat 
byudjetlari, Toshkent shahrining shahar byudjeti, tumanlar, 
shaharlar 
byudjetlari, 
shuningdek, 
davlat 
maqsadli 
jamg‗armalari byudjetlari o‗rtasidagi tegishli byudjetlarga 
biriktirilgan xarajatlarni amalga oshirish uchun zarur bo‗lgan 
tegishli byudjetlarni moliyaviy resurslar bilan ta‘minlashga doir 
munosabatlardir‖
104
, deb belgilab qo‗yilgan.

104
Qonun hujjatlari ma‘lumotlari milliy bazasi, 27.07.2018-y., 03/18/488/1579-son. 

---

164