O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
11.3. Byudjet taqchilligi to„g„risidagi zamonaviy 
konsepsiyalar, ularning mazmuni, xususiyatlari va 
ahamiyati
Byudjet defitsitini dunyoning ko‗plab mamlakatlarida 
davlat moliyasining ajralmas tarkibiy qismiga aylanganligi 
uning yuzaga kelish sabablarini, mo‗tadil darajasini, davlatning 
makroiqtisodiy tartibga solish tizimidagi o‗rnini ilmiy asosda 
o‗rganish zaruriyatini yuzaga keltirdi. 
J.M.Keyns davlat byudjeti defitsitining yuzaga kelish 
sabablarini chuqur tadqiq qilgan iqtisodchi olimlardan biri 
hisoblanadi. J.Keyns o‗zining ilmiy izlanishlarida jamiyat 
rivojlanishining ma‘lum bosqichlarida davlat xarajatlarining 
davlat daromadlariga nisbatan ortiqcha bo‗lishi mumkinligini 
va bu holat obyektiv iqtisodiy asosga ega ekanligini asoslab 
berdi. Keynsning byudjet-soliq siyosati xususidagi nazariy 
qarashlarida byudjet defitsiti iqtisodiyotni bir muvozanat 
holatidan ikkinchi bir muvozanat holatiga o‗tkazish imkonini 
beruvchi instrument sifatida e‘tirof etiladi. Agar biz J.Keynsni 
davlat 
iqtisodiyotni 
samarali 
tarzda 
tartibga 
solish 

---

255 
imkoniyatiga ega, degan nazariy xulosalariga tayanadigan 
bo‗lsak, u holda Keynsni davlat byudjeti defitsitining darajasini 
davlat 
tomonidan 
to‗liq 
nazorat 
qilish 
mumkinligiga 
ishonganligiga shubha qilmasa bo‗ladi. 
Nemis moliya fanining klassik namoyondasi A.Vagner 
o‗zining ―Moliya to‗g‗risidagi fan‖ nomli asarida davlat 
faolligining o‗sib borishi qonunini shakllantirdi. Ushbu 
qonunga ko‗ra davlat faolligini kuchaytirishning zaruriy 
shartlaridan biri davlat xarajatlarining oshib borishi 
hisoblanadi. A.Vagner o‗zining empirik izlanishlariga tayangan 
holda shunday xulosaga keldi: ―ilmiy-texnika inqilobiga 
asoslangan sivilizatsiyaning taraqqiy etishi, ishlab chiqarish va 
muomala hajmlarining, yalpi ichki mahsulot va milliy 
daromadning oshishi bilan davlatning ijtimoiy takror ishlab 
chiqarish jarayonlariga aralashuvi kuchayadi, davlatning 
ijtimoiy-iqtisodiy, harbiy-siyosiy va ilmiy-texnikaviy faolligi 
o‗sadi. Bu esa, o‗z navbatida, davlat xarajatlarining shunga 
muvofiq tarzda o‗sib borishiga olib keladi‖.
Zamonamizning 
rus 
iqtisodchi-olimi 
professor 
V.M.Rodionovaning fikriga ko‗ra davlat byudjeti defitsiti yuzaga 
kelishining uch asosiy sababi mavjud: 
1. Byudjet defitsiti davlatning iqtisodiyotni rivojlantirish 
maqsadida yirik miqdordagi qo‗yilmalarni amalga oshirishi 
natijasida yuzaga keladi. 
2. Byudjet defitsiti favqulotda holatlar (urush, tabiiy 
ofatlar va h.k.) natijasida yuzaga keladi. 
3. Byudjet defitsiti iqtisodiyotda inqiroz holatlarining 
yuzaga kelishi, hukumatning mamlakatdagi moliyaviy holatni 
nazorat ostida ushlab turish qobiliyatini yo‗qotishi natijasida 
yuzaga keladi.
1
Demak, davlat byudjeti defitsiti yuzaga kelishining ikki 
asosiy sababi taniqli iqtisodchi-olimlar tomonidan e‘tirof 
etilgan. Birinchisi, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi bilan 

1
Родионова В.М и др. Финансы. –М.: Финанcы и статистика, 2013. –С. 29-38. 

---

256 
bog‗liq xarajatlarining ko‗payishi bo‗lsa, ikkinchisi, davlatning 
noishlab chiqarish xarakteridagi xarajatlari hajmining keskin 
oshib ketishi hisoblanadi. 
Byudjet defitsitining yuzaga kelishini mamlakatdagi 
iqtisodiy inqiroz holatlari bilan bog‗lash maqsadga muvofiq. 
Buning sababi shundaki, iqtisodiy inqiroz paytida soliq 
tushumlari 
keskin 
kamayadi, 
hukumatning 
qimmatli 
qog‗ozlarini sotish darajasi pasayadi va h.k. Bu holatlar 
pirovardida davlat byudjeti daromadlarining rejalashtirilgan 
miqdorda tushmasligiga sabab bo‗ladi. Natijada byudjet 
defitsitining hajmi yanada oshadi va hukumat uchun bank 
tizimining kreditlaridan foydalanishdan ko‗ra qulayroq va 
osonroq yo‗l qolmaydi. Shuning uchun ham iqtisodiy inqiroz 
holatlarining yuzaga kelishini alohida sabab sifatida e‘tirof 
etish maqsadga muvofiq bo‗ladi. 
Rivojlangan ilg‗or mamlakatlar amaliyotida