O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti samariddin elmirzayev

Davlatning 
korporativ 
tuzilmalar bilan 
moliyaviy 
munosabatlari 

---

248 
ta’minlash, moliyaviy nazorat qilib borish, subsidiyalar yoki davlat 
kreditlari ajratish, turli imtiyoz va preferentsiyalar (xususan, soliq 
imtiyozlari) berish, yirik loyihalarni hamkorlikda amalga oshirish, 
iste’molchi sifatida davlat xaridini amalga oshirish, davlat qimmatli 
qog‘ozlarini korporativ tuzilmalar o‘rtasida joylashtirish kabi 
holatlarda namoyon bo‘lishini ko‘rishimiz mumkin. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korporativ tuzilmalar moliyaviy 
munosabatlarini quyidagi to‘rtta guruh bo‘yicha tasniflash mumkin 
(12.4-rasm): 
12.4-rasm.
 Korporativ tuzilmalar moliyaviy
munosabatlari tasnifi 
Bugungi kunga kelib korporativ tuzilmalar o‘z faoliyatlarini 
kengaytirib borishlari natijasida 
vakolatxonalar, sho‘ba korxonalar, 
Mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar 
bilan munosabatlar 
Ijtimoiy infratuzilma institutlari bilan 
munosabatlar 
Xo
m
ash
yo
v
a 
m
ateria
ll
ar 
etk
az
ib
be
rish
b
o‘y
ich
a 
m
un
osa
ba
tl
ar
Xa
rid
orlarg
a 
m
ol
e
tk
az
ib
b
erish
bo
‘y
ich
a 
m
un
osa
atl
ar
Ye
tk
az
ib
b
erish
(
tran
sp
ort) 
bil
an
bo
g‘li
q 
m
un
osa
ba
tl
ar
Ka
drlar
tay
yo
rlas
h 
bil
an
b
og
‘li
q 
m
un
osa
ba
tl
ar
Ijt
imo
iy
lo
yih
alar 
bo
‘y
ich
a 
m
un
osa
ba
tl
ar
Om
m
av
iy
a
xb
or
ot 
vo
si
tala
ri 
bil
an
m
un
osa
ba
tl
ar
F
an
-
tex
nik
u 
yu
tu
qlarin
i q
o‘ll
ash
bo
‘y
ich
a 
m
un
osa
ba
tl
ar
KORPORATIV TUZILMALAR MOLIYAVIY MUNOSABATLARI
Qa
do
qlas
h,
sa
qlas
h 
bil
an
b
og
‘li
q 
m
un
osa
ba
tl
ar 
va
b
osh
qa
lar
Davlat bilan moliyaviy munosabatlar
Moliya bozori institutlari bilan 
munosabatlar 
Dav
lat 
ro
‘y
xatid
an
o
‘tk
az
is
h 
va 
fao
liy
atn
i ta
rtib
ga 
so
lis
h 
Dav
lat 
by
ud
jeti d
ar
om
ad
la
ri v
a 
m
oliy
av
iy
n
az
or
at
Yir
ik
lo
yih
alar
ni 
ham
ko
rlik
da 
am
alg
a 
os
hir
is
h 
Dav
lat
u
lu
sh
in
i k
ir
itis
h 
yo
ki
xu
su
siy
lash
tirish
Қ
им
м
ат
ли
қо
ғо
злар
би
лан
бо
ғл
иқ
м
ун
оса
бат
лар
Kr
ed
itlas
h,
lizin
g 
bilan
b
og
‘li
q 
m
un
oasab
atlar
R
is
klar
ni su
g‘
ur
talash
b
o‘
yich
a 
m
un
oo
sab
atlar
B
ah
olash
b
ilan
b
og
‘liq
m
un
os
ab
atlar
v
a 
bo
sh
qalar
Dav
lat 
xar
id
i b
o‘
yich
a 
m
un
os
ab
atlar
v
a 
bo
sh
qalar
So
liq
m
aslah
ati,
au
dit o
‘tk
az
is
h 
bo
‘y
ich
a 
m
un
os
ab
atlar
Alo
qa
b
ian
b
og
‘li
q 
m
un
osa
ba
tl
ar
v
a 
bo
sh
qa
lar

---

249 
filiallar
tashkil etishga e’tibor qaratadilar. Bunday tarkibiy 
bo‘linmalarning tashkil etilishi va faoliyat yuritishi bilan bog‘liq 
moliyaviy munosabatlar ham korporativ moliyaviy munosabatlarda 
foydani maksimallashtirib borish hamda mulkdorlar moddiy 
farovonligini oshirib borish nuqtayi nazaridan alohida e’tibor talab 
qiladi.
Bizga ma’lumki, milliy amaliyotda korporativ tuzilmalarning, 
ayniqsa aksiyadorlik jamiyatlarining 
yuqori turuvchi tashkilotlar
(xo‘jalik birlashmalari, xoldinglar, kompaniyalar, uyushmalar, 
kontsernlar va hokazo) bilan bevosita bog‘liq holda faoliyat 
ko‘rsatishi keng qo‘llaniladi. Bunda xoldinglar aksiyadorlik 
jamiyatlari aksiyalarining nazorat paketiga bevosita egalik qiladi va 
natijada moliyaviy qarorlar qabul qilish bevosita xolding qarori 
asosida tashkil etiladi.
Bugungi kunda korporativ tuzilmalar faoliyatini 
tijorat 
banklari
siz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu borada Birinchi 
Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganlaridek, “Iqtisodiy islohotlarni 
amalga oshirishda bank tizimi amalda lokomotiv vazifasini 
bajarishi, xo‘jalik yurituvchi barcha subyektlarni o‘z ishlarini qayta 
tashkil etishga, bozor mexanizmlarini dadil va jadal egallashga 
da’vat etuvchi omil bo‘lishi darkor”
64
.
Tijorat banklari korporativ tuzilmalarning naqd pulsiz hisob-
kitoblarini tashkil etishlari bilan birga, bozor iqtisodiyoti sharoitida 
kreditlash (investitsiyalash), faktoring, lizing va boshqa xizmatlarni 
ham ko‘rsatadi.
Amaldagi qonunchilikka ko‘ra “Sug‘urta deganda yuridik yoki 
jismoniy shaxslar to‘laydigan sug‘urta mukofotlaridan, shuningdek 
sug‘urtalovchining boshqa mablag‘laridan shakllantiriladigan pul 
fondlari hisobidan muayyan voqea (sug‘urta hodisasi) yuz berganda 
ushbu shaxslarga sug‘urta shartnomasiga muvofiq sug‘urta 
tovonini (sug‘urta pulini) to‘lash yo‘li bilan ularning manfaatlarini 
himoya qilish tushuniladi”
65
. Shundan kelib chiqqan holda 
sug‘urta 
kompaniyalari 
korporativ tuzilmalar faoliyatida yuzaga kelishi 
mumkin bo‘lgan moliyaviy risklarni boshqarishda muhim ahamiyat 
kasb etishi bilan birga bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsion 
64
Каримов И.А. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва молиявий бар
қ
арорлик 
тў
ғ
рисида. – Т.: “Ўзбекистон”, 2005. – 386-бет. (528) 
65
Ўзбекистон Республикаси “Су
ғ
урта фаолияти тў
ғ
рисида”ги 
Қ
онуни, 3-модда. 

---

250 
institut ham hisoblanadi va moliya bozori orqali korporativ 
tuzilmalarga investitsiya kiritadi.
Korporativ tuzilmalar tomonidan qimmatli qog‘ozlar emissiyasi 
va ularni joylashtirish 
fond birjalari
orqali amalga amalga oshiriladi. 
Bunda investorlar bevosita fond birjalarida joylashtirilgan 
korporativ qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish orqali korporativ 
tuzilmalar bilan moliyaviy munosabatlarga kirishadi. Bundan 
tashqari fond birjasi ham aksiyadorlik jamiyati hisoblanadi. 
Shu 
o‘rinda 
mamlakatimizda 
faoliyat 
ko‘rsatayotgan 
aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan fond bozori orqali aksiyalar 
muomalasi tashkil etilganligi, shuningdek tor doirada korporativ 
obligatsiyalar muomalasi mavjudligini ta’kidlab o‘tishimiz lozim. 
Respublikamizdagi aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan 2017-yil 1- 
yanvar holatiga 30463,5 milliard so‘mlik aksiyalar muomalaga 
chiqarilganligini ko‘rishimiz mumkin (12.1-jadval). 
12.1-jadval