Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

 
Chet tilida og‘zaki muloqot qilishning psixologik xususiyatlari 
Zamonaviy nutq ta’limi asosiy vazifalaridan biri boshqa madaniyat 
vakillari bilan ijtimoiy munosabatlarni muvaffaqiyatli amalga oshira oladigan 
ikkinchi darajali til ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Og‘zaki nutq eshitish, 
xotira, bashorat va e’tiborga asoslangan murakkab aqliy faoliyat mavjudligi 
bilan tavsiflanadi. U affektiv holatni ifodalalovchi undovdan tortib, ob’ektni 
nomlash, savolga javob berish va mustaqil kengaytirilgan bayonot kabi turli 

---

44 
murakkablik darajalariga ega bo‘lishi mumkin. Bu so‘zlar va iboralardan butun 
boshli jumlalarga o‘tish, fikrlash va xotiraning turli darajadagi ishtiroki bilan 
bog‘liq. 
F. Kains eng mukammal nutq sifatida foydalanilayotgan jarayonida 
so‘zlovchi tomonidan nutqdagi vaziyatdan kelib chiqib til belgilarini ongli 
ravishda tegishli tarkib bilan bog‘lovchi ko‘rinishi belgilaydi. Bu kabi nutqni u 
“inisiativ” va “to‘satdan amalga oshiriluvchi” atamalari bilan belgilaydi.O‘z 
fikrlarini shakllantirish jarayonida so‘zlovchi o‘z tashabbusi bilan, mavzu-
semantik tarkibni va til materialini, shu jumladan tilning ekspressiv vositalarini 
mustaqil ravishda tanlaydi. Nutqning paydo bo‘lish jarayonida, nutq 
tuzilishining asosiy bosqichlarini farqlash lozim: rejalashtirish bosqichi, amalga 
oshirish bosqichi va nazorat bosqichi. 
Rejalashtirish bosqichi o‘z ichiga rag‘batlantiruvchi emosional holat va 
mulohaza kabi yana ikki bosqichni oluvchi intensiyani shakllantirish bilan 
bog‘liq. 
Nutqiy intensiya motiv va boshqa omillar asosida vujudga keladi, sub'ektiv nutq 
kodi bilan vositachilik qiladi va nutqni chet tilida muloqot qilish intensiyasi 
sifatida shakllantiradi. Intensiya aloqa vositasi, hamda mazmunini yuzaga 
chiqarishda qo‘llaniladigan til birliklarini tanlash va o‘zaro birlashtirish 
vazifasini bajaradi. Ya'ni, motivlar xulq-atvorni belgilaydi, intensiya esa bir 
qator verbal va noverbal vositalardan eng maqbulini tanlash va qo‘llash 
vazifasini amalga oshiradi. 
Formativ bosqich oldindan tuzilgan rejaga muvofiq nutqni dasturlash va tuzish 
uchun minimallashtirilgan ichki aqliy harakatlar ko‘rinishida ifodalanadi. Bu 
yerda “ichki dizayn”ning ishlash mexanizmi mavjud bo‘lib, u og‘zaki vositalarni 
yangilashni, iboralarni grammatik tuzilishini va ularning o‘zgarishini 
ta’minlaydi. 
Oxirgi bosqich, nazorat bosqichi haqida gap ketganda, shuni ta’kidlash kerakki, 
u umumiy semantik obrazni aniqlash darajasida boshlanadi.“Eshitish jarayoni 
so‘zlovchi so‘zlayotgan vaqtida o‘z faoliyatni tushuna olishni o‘z ichiga oladi. 
Turli ko‘rinishdagi qabul qilish afferent ko‘rinishda amalga oshirilishi lozim”. 
Metodik muammolarni hal qilish uchun, ushbu harakat tashqi ifodaga ega 
bo‘ladimi yoki yo‘qmi, darhol yoki bir muncha vaqt o‘tishidan keyin amalga 
oshirilishidan qat'i nazar, aloqa ishtirokchisining javobi sifatida belgilangan nutq 
natijasi to‘g‘risidagi qoidalar muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu natija 
tinglovchilarning reaksiyalarida, harakatlarda aks etadi.