Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Ongliylik (Tushunarlilik) prinsipi
. O‘quv fanlarining katta qismi uchun 
bu tamoyil oson mavzudan qiyin mavzu sari borishni nazarda tutadi. Chet 
tillarini o‘qitishda ushbu tamoyil o‘zgartirilgan shaklda qo‘llaniladi. Oddiy 
ko‘rinishda bu prinsip talabalar uchun ularning darajasidan kelib chiqqan holda 
o‘quv materiallarini tayyorlashdan iborat bo‘ladi. Til materiallarining 
taqdimotiga kelsak, ushbu prinsipdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanish kutilgan 
natijalarga olib kelmaydi. Yuqoridagi fikrlarni misol bilan tushuntirib beramiz.
Lingvistik materialga nisbatan ushbu prinsip, masalan, o‘rganilgan lug‘at 
asosida yangi grammatikani izohlash va, aksincha, o‘rganilayotgan grammatik 
hodisalar asosida yangi lug‘at birliklarini o‘zlashtirishni talab qiladi. 
Ilmiylik prinsipini
ko‘rib chiqamiz. Ilmiylik prinsipining asosida ta’lim 
oluvchilarga, zamonaviy ilm-fanning eng so‘nggi yutuqlariga asoslanib olingan 
faktlar va ma’lumotlarning yetkazilishi yotadi. Chet tillarini o‘qitish jarayonida 
biz tegishli til nazariyasini o‘zlashtirish maqsadini qo‘ymaymiz. Bizning 
vazifamiz lingvistik ongni, kommunikativ ko‘nikmalarni shakllantirishdir. 
Lingvistik va pedagogik grammatika shunisi bilan bir-biridan farq qiladi. 
Shuning uchun ilmiy prinsipni pedagogikaning zamonaviy yutuqlariga mos 
keladigan o‘qitish usullaridan foydalanish, shuningdek, tilga eskirgan 
qarashlarni jalb qilishga yo‘l qo‘ymaslik vositasida ta’lim berish sifatida 
tushunish lozim. 
Faollik prinsipi.
Chet tillarini o‘qitishda, birinchi navbatda nutqiy 
faollikni rivojlantirish, tabiiy sharoitlarda tilni o‘zlashtirish uchun 
29
Jalolov J. Chet tili o‘qitish metodikasi. -T.: O‘qituvchi. 2012. - B. 82

---

53 
kommunikativ ko‘nikmalarni shakllantirishni nazarda tutadi. Bu holat o‘z 
navbatida, ta’lim jarayoniga ijodiy yondashishni taqozo etadi. 
Xulosa o‘rnida yuqorida aytib o‘tilgan shaxsga yo‘naltirilgan 
yondashuvning qabul qilingan paradigmasida nazarda tutilgan prinsiplar 
to‘g‘risida qisqacha to‘xtalamiz, ya’ni ta’limga shaxsga yo‘naltirilganlik 
prinsipi. Ushbu prinsip barcha o‘quv fanlariga nisbatan qo‘llaniladi, ya’ni talaba 
o‘qituvchining ta’sir ob’ekti sifatida emas, balki o‘quv jarayonining sub’ekti 
sifatida qaraladi. Shu munosabat bilan, barcha mashg‘ulotlar o‘quvchining 
shaxsiyati, qiziqishi va moyilligini hisobga olgan holda rejalashtiriladi. Chet 
tilini o‘qitishda mazkur prinsip, talabaning muloqotda mustaqil va ijodiy ishtirok 
etishga intilishida namoyon bo‘ladi. Ta’lim jarayonida mustaqil ishning roli va 
xarakterini oshirish, amaliyotga yo‘naltirilgan vazifalarni mustaqil ravishda hal 
qilishni rag‘batlantiradigan yangi o‘qitish texnologiyalarini keng qo‘llash orqali 
bu prinsip hayotga tadbiq etiladi. Masalan, loyiha usulida talaba loyihaning u 
yoki bu muammosini hal qilib, mustaqil ijodiy shaxs sifatida ishlaydi. 
Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, chet tili kabi fanga 
nisbatan shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish prinsipi quyidagi elementlarni o‘z ichiga 
oladi: 
- 
o‘rganishning ta’lim oluvchining tabiatiga moslashtirilganligi; 
- 
o‘quvchilarda o‘zlarining sub’ektiv pozisiyasini anglashga imkon 
beradigan avtonomiya; 
- 
shaxsiy ta’lim yo‘lini yaratishga imkon beradigan tabaqalashtirilgan 
va individual yondashuvlar; 
- 
ta’limning faollik xususiyati, uning kommunikativ va kognitiv 
yo‘naltirilganligi; 
- 
ijtimoiy-madaniy yo‘nalish, o‘quvchilarni madaniyatlar muloqotiga 
jalb qilish. 
Ta’limning faol asosga ega bo‘lishi prinsipi butun ta’lim tizimini qayta 
qurish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Barcha o‘quv fanlariga nisbatan bu 
talabaning tashqi va ichki faolligini kuchaytirishni anglatadi. Bu faoliyat 
prinsipini yangi talqin sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Chet tiliga nisbatan, bu 
prinsip talabalarning nutq faolligi, shu jumladan guruh bo‘lib ishlashni 
ko‘paytirishni bildiradi. Bundan tashqari, reseptiv yoki samarali til materialini 
o‘zlashtirishga qaratilgan iloji boricha haqiqiy muloqot jarayonini eslatadigan 
ijodiy dialoglarning tuzilishi zaruriy element sanaladi. Ichki faoliyatni 
rivojlantirish o‘ta darajada muhim rol o‘ynashi kerak. Masalan, matn ustida 
ishlash aqliy vazifalarni hal qilish bilan birlashtirilishi, til materiali mashqlarini 
shartli kommunikativ vazifalarni yechimi bilan birlashtirish tavsiya etiladi. 
Bularning barchasi talabalarning ichki faolligini oshirishga yordam 
beradi.Shunday qilib, didaktik tamoyillar foydalanish o‘rganish tabiatini 

---

54 
belgilaydi. Chet tilini o‘rgatish jarayonini tahlilida umum-didaktik qoidalarni 
ko‘rib chiqqach, istalgan fanni o‘rganishda asos bo‘lib xizmat qiladigan umum-
metodologik tamoyillarga nazar ashlash lozim. Ko‘p jihatdan ular “chet tili” 
fanining o‘ziga xos xususiyatlari, shuningdek til taraqqiyoti fani rivojlanishining 
ma'lum bir bosqichida tilshunoslar va psixologlar tomonidan tilni o‘rganish 
xususiyatlari bilan belgilanadi. Shu sababli bunday uslubiy prinsiplar 
o‘zgartirildi, 
yangilari 
paydo 
bo‘ldi, 
eskilari 
muomiladan 
chiqarildi.BulardantashqariJamolJalolovyanako‘rgazmalilikprinsipini 
ham 
taklifetadilar. 
Bu,ayniqsa,chettilio‘qitishmetodikasidajudamuhimsanaladi.“Ko‘rgazmalilik 
prinsipichettillaro‘qitishdamunosibo‘rinegallaydi. 
Ko‘rgazmalilikayrimo‘quvpredmetlaridafaqatko‘rishbilanassotsiatsiyagakiradi. 
Chettildako‘rishvaeshitishsezgilariorqaliidroketiladigantashqivaichkiko‘rgazmal
iliktushuniladi. 
Tilmaterialinitushunish, 
o‘zlashtirishvaqo‘llashmaqsadlariniro‘yobgachiqarishunimaxsusnamoyishetishv
anutqdaqo‘llashko‘rgazmalilikyordamidaamalgaoshiriladi. 
O‘quvchionatilinitabiiypredmetvahodisalarmuhitidao‘rganishi, 
chettilniegallashesasun’iysharoitdakechishitufaylibundako‘rgazmalilikningzarur
ligiyanadaoshadi. 
O‘quvchilarningtinglabtushunishiniosonlashtirishdamuallimnutqidantashqari
diktornutqihameshitishgaqo‘yiladi. 
Auditiv 
(eshitiladigan) 
texnikavositalaridansinfda, 
chettilxonasidavauyda 
yetarlifoydalanishtavsiyaetiladi. 
Tilmaterialinimashqqilishvanutqdaqo‘llashjarayonidako‘rishgamo‘ljallangan
vositalar (slaydlar, diafilmlar, kinofilmlar) o‘rinliishlatiladi. 
Ko‘rgazmalilikikkiyirikguruhgabo‘linadi: tashqi (predmetgaoid) vaichki 
(lisoniy). 
Tashqiko‘rgazmaliliktasvirda,masalan, 
predmet, 
rasm, 
jadvalyokiharakattarzidavaichkiko‘rgazmalilikesatilimkoniyatlaridankelibchiqa
diganko‘rgazmalilikdir. 
Ichkiko‘rgazmaliliktovush/harfninamoyishetishdanboshlab, matndagimazmun 
(kontekst)gachabo‘lganqatortilvositalaridaniboratdir. 
Yangiso‘zningmatndagima’nosinifahmlabolish, 
so‘zyokiformayasashelementlariyordamidatilbirliginitushunibolish, 
tiltajribasidanfoydalanishtilko‘rgazmaliliginitashkiletadi. 
Predmetvatilbilanbog‘liqko‘rgazmaliliko‘rganilayotgano‘quvmaterialiningxusus
iyativao‘qitishbosqichigaqarab, muallimtomonidanfarqlabqo‘llaniladi. “
30