Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

 
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 
1.
Nutq mavzulari qandaymezonlargaasosantanlanadi?
2.
Og‘zaki nutqning qandayi ko‘rinishlarimavjud?
3.
Leksika o‘zlashtirilishiga ko‘ra qanday toifalarga bo‘linadi?
4.
Tilningfunksiyalariborasida
RomanYakobsonningnazariyqarashlarihaqidanimalarnibilasiz? 
 
 
 
24
Jalolov J. Chet tili o‘qitish metodikasi. -T.: O‘qituvchi. 2012.
- 
B.63

---

41 
3- Bo‘lim. Til materiallarini o‘rgatish mazmuni va o‘qitish prinsiplari 
 
3.1-§.Til materiallarini o‘rgatish mazmuni 
 
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: 
Chet tilidagileksik, grammatik, 
fonetikvaboshqabirliklarmajmui 
hamda 
o‘quvmaqsadlaridatanlabolingan, 
metodikadatil minimumi deb atalganbirliklaryig‘indisihaqida ma’lumot berish. 
 
 
Tayanch so‘z va iboralar: 
leksik birliklar, grammatik birliklar, fonetik 
birliklar, 
funktsiya, rol,
ob’ekt, zamonaviy, grammatika, til materiali. 
Til – insonlar muloqoti vositasi va ma’lumotlar almashinish usulidir.
Til - bu 
insoniyat jamiyatida vujudga kelgan tabiiy tizim bo‘lib, u ovozli shaklda 
kiyingan, inson tushunchalari va fikrlarining umumiyligini ifoda eta oladigan va, 
asosan, 
aloqa 
maqsadida 
m
o‘
ljallangan 
ramziy 
birliklar 
tizimini 
rivojlantirmoqda. Til shu bilan birga rivojlanish sharti va insoniyat 
madaniyatining mahsulidir. (N.D. Arutyunova.) 
“Til materialini o‘rgatish mazmuni” chet til o‘qitish metodikasida keng 
tarqalmagan, biroq uch til o‘qitiladigan maktablar uchun dolzarb masaladir. 
Til materiali tushunchasi ikki xil talqin etiladi: 1) muayyan tildagi leksik, 
grammatik, fonetik va boshqa birliklar majmui, 2) o‘quv maqsadlarida tanlab 
olingan, metodikada til minimumi deb atalgan, biroq o‘quvchilar uchun «chet 
tilning materiali» hisoblanadigan birliklar yig‘indisi. Kursimizda 2-ma’nodagi 
metodik tushuncha haqida gap boradi.
Metodika tushunchalaridan uchtasini bir-biridan farqlash kerak: «chet til 
o‘qitish mazmuni», uning tarkibidan «chet til materiali» va undan ajratib 
olinadigan «til materialini o‘qitish mazmuni», ya’ni umuman tilni emas, balki «til 
materialining o‘rgatish mazmuni» haqida fikr yuritiladi. Demak, leksik 
minimumdan 
leksikani 
o‘rgatish 
mazmuni, 
grammatik 
va 
talaffuz 
minimumlaridan ularni o‘rgatish mazmunini ajratib olish, o‘rganishda maxsus 
mashqlar bajarish, tegishli vaqt va kuch sarflanish shart bo‘lgan til hodisalarini 
tanlash masalasi turadi.”
25
Til tizimining eng past darajasi fonetik bo‘lib, u eng sodda birliklardan - nutq 
tovushlaridan iborat; keyingi morfemik darajadagi birliklar - morfemalar - 
oldingi darajadagi birliklardan iborat - nutq tovushlari; leksik (leksik-semantik) 
darajadagi birliklar - so‘zlar - morfemalardan iborat va keyingi sintaktik 
darajadagi birliklar - sintaktik tuzilmalar so‘zlardan iborat. Turli darajadagi 
birliklar nafaqat tilning umumiy tizimidagi o‘rnida, balki maqsad (funktsiya, rol), 
shuningdek, tuzilishida ham farqlanadi. Shunday qilib, morfemalar va so‘zlarni 
aniqlash va ajratish uchun tilning eng qisqa birligi - nutq tovushi ishlatiladi. Nutq 
tovushining o‘zi muhim emas, u faqat bilvosita ma’noga bog‘liq: boshqa nutq 
25
Jalolov J. Chet tili o‘qitish metodikasi. T.: O‘qituvchi, 2012. -
B.65

---

42 
tovushlari bilan birlashishi va morfemalarni shakllantirish, ularning yordami 
bilan hosil bo‘lgan morfemalar va so‘zlarni idrok etish, kamsitishga hissa 
qo‘shadi. 
Tovush birligi ham bo‘g‘in - nutq segmenti bo‘lib, unda bitta tovush qo‘shni 
tovushlar bilan taqqoslaganda eng yuqori tovush bilan ajralib turadi. Ammo 
heceler morfemalar yoki boshqa muhim birliklar bilan o‘zaro bog‘liq emas; 
bundan tashqari, bo‘g‘inning chegaralarini aniqlash etarli asosga ega emas, 
shuning uchun ba’zi olimlar uni tilning asosiy birliklari soniga kiritmaydilar. 
Morfema (so‘zning bir qismi) eng muhim tilning eng muhim birligidir.So‘zning 
markaziy morfemasi so‘zning asosiy leksik ma’nosi yotadigan ildizdir.Ildiz har 
bir so‘zda mavjud va uning bazasi bilan to‘liq mos kelishi mumkin. Prefiks va 
tugatish qo‘shimchasi qo‘shimcha leksik yoki grammatik ma’nolarni qo‘shadi. 
Morfemalar so‘z yasovchi (so‘zlarni shakllantiruvchi) va grammatik (so‘zning 
shakllantiruvchi shakllari) mavjud. 
Grammatik birliklarni grammatik kategoriyalarga birlashtirishda shu 
kategoriyaga xos umumlashgan maʼno asos boʻlib xizmat qiladi.Kategoriyaga 
xos bu umumlashgan maʼno mazkur kategoriyaga birlashgan har bir 
grammemada takrorlanadi.Shu bilan birgalikda kategoriya doirasidagi har bir 
grammemaning boshqasidan farq qiladigan maʼnosi ham bor. Ana shu maʼnolar 
kategoriya unsurlarining oʻzaro zidlanishida asos boʻlib xizmat qiladi.Shunday 
qilib, kategoriya maʼnosi bilan kategoriya tarkibidagi grammema maʼnosi 
oʻrtasida tur-jins munosabati mavjud. 
“Grammatika maʼlum til qurilishini qanday oʻrganishiga koʻra, amaliy 
grammatika va nazariy grammatikaga boʻlinadi.Amaliy grammatika muayyan 
bir tilda gapning toʻgʻri qurilishi uchun zarur boʻlgan grammatik qoidalarni 
tavsiflaydi. U, oʻz navbatida, 2 turga boʻlinadi: tavsifiy va meʼyoriy grammatika. 
Tavsifiy grammatika til grammatik qurilishini tavsiflash, bayon qilish bilan 
cheklanadi.Meʼyoriy grammatika esa til faktlarining til meʼyoriga munosabatini, 
maʼlum bir lisoniy birlik yoki qurilmaning toʻgʻri yoki notoʻgʻri qoʻllanganini 
oʻrganadi.Amaliy grammatikadan farqli ravishda, nazariy grammatika til 
qurilishini tavsiflash bilan birga, til qurilishidagi birliklarning oʻzaro 
munosabatini oʻrganadi.Bu orqali har bir lingvistik birlikning til sistemasidagi 
oʻrni, qiymati belgilanadi.Nazariy grammatikada til grammatik qurilishining 
sistemaviy xususiyati ochiladi.Bevosita kuzatishda berilgan hodisalar zamirida 
yashiringan mohiyat belgilanadi.Shuning uchun ham nazariy grammatika 
umumiylik — xususiylik, mohiyat — hodisa, imkoniyat — voqelik 
dialektikasini oʻzida namoyon etuvchi til — nutq zidlanishiga asoslanadi.”
26
Nutq – verbal faoliyatning og‘zaki amalga oshiriladigan turi hisoblanadi. Aqliy 
faoliyatning eng yorqin namunasi sifatida ma’lum bir tilda so‘zlashuvni 
26
https://uz.wikipedia.org/wiki/Grammatika 

---

43 
o‘rganish talabadan aloqa vaziyatiga qarab bayon tuzishni talab qiladi, bu 
murakkab uslubiy vazifadir, chunki uni o‘zlashtirish talabalar uchun katta 
qiyinchiliklar bilan bog‘liq vao‘qituvchidan ham, talabalardan ham ko‘p vaqt va 
kuch talab qiladi. Shunga qaramay, agar talabalar ushbu faoliyatning yuqori 
bosqichida motivasiya darajasi va boshqa nutq faoliyati shakllanishi uchun asos 
yaratadigan minimal ishlangan materiallar asosida o‘zlashtirsalar, bu jarayon 
uchun sarflangan talabaning vaqti va kuchi o‘zini butunlay oqlaydi. Chet tilida 
muloqot qilishni o‘rganishning yuqori bosqichidagi asosiy vazifa – bu chet 
tillarni bilishning kommunikativ yadrosi yoki fundamental ko‘nikmalarini 
shakllantirish. Bir fikrni boshqa tilda ifodalash imkoni mavjudligidan boshlab 
kommunikativ-kognitiv vazifalarni mustaqil ravishda hal qila olish va 
kontekstdan kelib chiqadigan tag ma’nolarni anglay olish, qabul qilingan 
ma’lumotlarga shaxsiy munosabat bildirish kabi qobiliyatlarni shakllantirish 
yotadi. 
Darslarda nutqiy faoliyatning har qanday turini, shu jumladan so‘zlashuvni 
o‘rgatishda nazoratga yetarlicha e’tibor berish kerak. Nutq ko‘nikmalarini 
to‘g‘ri tashkil etish o‘qituvchiga dars vaqtini oqilona taqsimlash, mashqlar 
samaradorligini tekshirish, tematik rejaga tuzatishlar kiritish, har bir 
o‘quvchining individual va butun sinfning umuman olingan amaliy yutuqlarini 
ko‘rish imkonini beradi. Nazorat natijalari, shuningdek, tillarni o‘rgatish 
usullarini takomillashtirishga xizmat qiluvchi rag‘batlantirish vositasi bo‘lib 
xizmat qiladi. Tadqiqotning maqsadi Xitoy tilini o‘rgatishning yuqori 
bosqichlarida so‘zlashuv ko‘nikmalarini nazorat qilishdir. 
Nutq (tinglab tushunish bilan bir qatorda) og‘zaki aloqa orqali amalga 
oshiriladigan verbal faoliyatining samarali ko‘rinishidir. Chet tilida og‘zaki 
muloqot qilishning mazmuni fikrlarni so‘zlashuvda ifodalay olishdir. Chet tilida 
muloqot 
qilish 
talaffuz, 
leksik, 
grammatik 
mahoratga 
asoslangan.Ko‘pginao‘qitish usullarida so‘zlashni o‘rgatish ta’limning eng 
muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chet tilida muloqot qilish og‘zaki 
muloqotning bir shakli bo‘lib, u orqali tillar o‘zaro almashinadi, aloqa shakllari 
va tushunish paydo qilinadi va suhbatdoshning kommunikativ intensiyasiga 
tegishli ta'sir ko‘rsatiladi.