|
O’z-o’zini tekshirish uchun savollar
1. Elektron hujjat aylanish tizimining paydo bo’lish bosqichlari?
2. Hujjat aylanish tizimining umumiy klassifikatsiyasi nimadan iborat?
3. Docs Fusion va Docs Open hujjat aylanish tizinimi ishlash texnologiyasi
nimadan iborat?
4. Documentum elektron hujjat aylanish dasturi qaerda ishlatiladi?
5. LanDocs tizimi nima uchun qerak?
6. Optima Workflow tizimi qanday ishlatiladi?
7. E-hujjat aylanish tizimi qachon ishga tushirilgan?
5.5. Internet to’lov tizimlari
Internet muhitida to’lovlarni amalga oshiruvchi tizimlar elektron tijoratning
eng ko’p tarqalgan avtomatlashtirilgan universal tizimlaridan biri hisoblanadi.
Hozirgi kundagi mavjud to’lov tizimlarining soni bir iecha o’ntadan oshib
ketadi. Xilma-xilligiga qaramay ularni shartli ravishda to’rtta asosiy guruhga bo’lib
qarash mumkin:
ma’lumotlarni
xavfsiz
uzatishni
ta’minlovchi
aloqa
seansi
protokollari asosidagi to’lov tizimlari;
plastik kartochkalar asosidagi to’lov tizimlari;
smart-kartochkalar asosidagi to’lov tizimlari;
elektron naqd pullar.
To’lovlarni kredit kartochkalar asosida amalga oshiruvchi tizimlar mavjud
to’lov tizimlari orasida etakchi o’rinda turadi. Internetda hisob-kitoblar uchun
plastik kartochkalarni qo’llash muvaffaqiyatining asosiy sababi uning ko’p
tomonlari real dunyoda olib boriladigan to’lovlarga o’xshash bo’lsa, ikkinchidan,
bunday ko’rinishdagi to’lovlarni olib borish jozibadorligi bilan bog’liq bo’lib,
409
hozirgi kunda internetdagi ko’plab transaktsiyalar to’lovning aynan shu ko’rinishi
bilan amalga oshiriladi.
Elektron
imzoni yo’qligi uchun kartochkadan aynan o’z egasi
foydalanganligini isbotlab berish amaliy jihatdan mumkin emas. Bu kamchiliklarni
bartaraf qiluvchi yangi texnologiya SET (Secure Electronik Transaction
specification) protokoli deb nomlanib, kredit harid qilingan mahsulotlarga
kartochkalardan foydalanish asosida olib boriladigan to’lovlarni xavfsiz amalga
oshirish muammosida eig samarali echnmliligi SETning asosiy xususiyatlaridan
biri hisoblanadi. Bu texnologiyaga asosan tarmoqda uzatilayotgan kartochka
raqami mijozni elsktron imzosidan foydalanish orqali shifrlanadi. Deshifrovkani,
ya’ni, shifrni ochishni esa faqat kartochka bo’yicha transaktsiyalarga ishlov
berishni amalga oshiruvchi kompaniya va vakolatlangan banklar amalga oshira
oladi.
Plastik kartochkalardan foydalanishdagi cheklanishlardan biri amalga
oshirilayotgan xaridlarga 5 AQSh dollaridan iborat quyi chegarani qo’yilishidir.
Kartochka emitenti har bir transaktsiya umumiy summasidan 1,5-3%, biroq 20
tsentdan kam bo’lmagan, xizmat haqi olar ekan, tizim uchun mahsulotlarga qo’yi
baho diapazonida to’lovlarni amalga oshirish foydasiz bo’lib qoladi.
Zamonaviy smart-kartochkalar o’zida protsessorli, xotirali dasturiy ta’minot
va
axborotlarni
kiritish-chiqarish
tizimlariga
ega
bo’lgan miniatyura
kompyuterlarni ifoda qiladi. Asosida plastik kartochkalar bo’lgan har qanday
to’lov tizimlarini eng muhim xususiyatlaridan biri - unda xavfsizlik tizimining
mavjudligidir.
Smart-kartochkaning
yana
bir
ustunligi
-
ularni
ko’p
funktsionalligidir, ya’ni, bitta kartochkadan turli moliyaviy ilovalar va turli
kommunikatsiya infratuzilmalarda foydalana olishlik imkoniyatidir. Smart-
kartochkalar asosidagi raqamli naqd pullar nafaqat konfideitsiallik va anonimlik
zaruriy darajasini ta’minlash imkonini beribgina qolmay, shu bilan birga,
to’lovlarni amalga oshirilganligini tasdiqlashda markaz bilan aloqani ham talab
qilmaydi.
Internetda hisob-kitoblarni olib borishning yangi ko’rinishi raqamli naqd
410
pullar hisoblanadi. «Raqamli naqd pullar» atamasi real dunyoda foydalaniladigan
naqd pullar ustuvorligiii internet dunyosiga o’tkazishga harakat qilayotgan elektron
to’lov tizimlari toifasini aniqlab beradi.
Raqamli naqd pullar o’zida pul belgilari vazifalarini bajaruvchi juda katta
sonlar yoki fayllarni ifoda qiladi. To’lov tizimlarining boshqa turlaridan farqli
ravishda bu fayllar pul mablag’lari haqidagi ma’lumotlar bo’lib qolmay, balki
aynai pulning o’zini ifoda qiladi.
Evropa ittifoqi davlatlarida kredit muassasalari maqomiga ega bo’lmagan
shaxs yoki korxonalarga elektron pul emissiyasi jarayonlarini olib borish
taqiqlanadi. Evropa qonun chiqaruvchilarining elektron pul emmissiyasiga bunday
taqiqlarni kiritishi elektron pul sohasiga ham bank faoliyatiga o’xshash etarlicha
qat’iy tartibga solishlarni kiritishga intilayotganliklaridan dalolat beradi.
Uchinchi shaxslarga elektron pulning to’lov vositasi sifatida tan olish
mexanizmi aniqlab berilgan bo’lib, bunday tan olish kupyur va tangalar
ko’rinishidagi to’lov vositalaridagi kabi qonun kuchi bilan emas, balki emitent
bilan turli usullar bilan amalga oshirish mumkin bo’lgan shartnomalar asosida
amalga oshiriladi. Shunday ekan, elektron pullar o’zida emitentga qo’yiladigan
talablarni ham ifoda qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
