O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tosnkent moliya instituti

3.3.7. –rasm. 

O’zi o’rganuvchi axborot quyi tizimining sxemasi 

 

ma’lu motlar, 

modellar, 

uslubiyatlar, 

standartlar, 

foydalanish 

holatlari 

Bilimlar 

ombori 

Boshlang’ich 

ma’lu motlar, 

chegaraviy 

shartlar 

Analizator  

 

Tizimlashtirish, 

qayta ishlash, 

tahlil 

Evristika 

bloki 

Modelyator  

 

i-dara ja  

modeln i qurish 

Sintezator  

 

holat modeli, 

rivojlanish 

prognozi 

Korrelyator  

 

ma’lu m bo’lgan 

natijala r bilan 

taqqoslash 

Chi qish 

sharti 

Yakuniy prognoz 

i-dara ja   

ma’lu motlari

 

Yangi ma’lu motlar 

va qiymat larni olish 

 

Yangi ma’lu motlarni 

qo’shish 

 

Mos kelmaslik 

parametrlari 

 

(i

+

1

) 

d

a

ra

ja

 

m

a’

lu

m

ot

la

ri

 v

a 

sh

a

rt

la

ri

 

---

204 

 

Tarmoqni keyinchalik ham qo‘llash mumkin bo‘lishi uchun, uni avvalo, oldin 

olingan  ma’lumotlarda  ma’lum  bo‘lgan  va  kirish  parametrlarining  ko‘rsatkichlari 

hamda ularga to‘g‘ri javob berish uchun “pishitmoq” kerak. (3.3.7-rasm). Mashqlar 

ma’lum  to‘g‘ri  javoblarga  ko‘proq  yaqin  bo‘lgan  tarmoqlarning  javobi  bilan 

ta’minlaydigan  neyronlararo  aloqa  hajmini  tanlashdan  iborat.      Neyrotarmoqli 

tizimlarga  misollar  —  BrainMaker  (CSS),  NeuroShell  (Ward  Systems  Group), 

OWL (HyperLogic). 

Ekspert tizimi — mutaxassislar bilimini konkret  fan sohalarida to‘playdigan 

va  ulardan  tavsiyalar  ishlab  chiqish  va  muammolarni  bartaraf  etish  maqsadida 

foydalanadigan  murakkab  dasturiy  kompleksdir.  Ba’zi  holatlarda  ekspert  tizimi 

odatda ekspertchining tajribasini  jalb etishni talab qiluvchi funksiyalarni bajarishni 

to‘liq o‘ziga olishi yoki qaror qabul qiluvchi kishi uchun yordamchi rolini o‘ynashi 

mumkin.  

Ekspert  tizimi boshqa amaliy dasturlardan quyidagi belgilar mavjudligi bilan 

ajralib turadi  [http://256bit. ru/Expert/].  

• 

Muayyan  muammolar  sohasining  nafaqat  jismoniy  (yoki  boshqa)  tabiatini, 

balki  ushbu  muammo  sohasida  vazifani  hal  etishga  muvofiq  insoniy  fikrlash 

mexanizmini  modellashtiradi.    Bu  ekspert  tizimlarni  matematik  modellash  yoki 

kompyuter  animatsiyasi  tizimidan  muayyan  darajada  ko‘rsatib  beradi.  Dastur, 

albatta,  ushbu  fan  sohasida  mutaxassis  vazifasini      to‘liq  ishlab  chiqa  oladi 

deyolmaymiz, biroq, asosiy e’tiborni ekspert tomonidan qo‘llaniladigan  muammo 

echimiga kompyuter vositasi bilan takomillashishiga qaratilishi muhimdir.  

• 

Tizim,  hisoblash  operatsiyalaridan  tashqari,  unda  joylashgan  ma’lumotlarga 

asoslanib  muayyan  idrok  va  xulosalarni  shakllantiradi.  Tizimda  bilim,  odatda, 

ayrim  maxsus  tillarda  keltirilgan  va  xulosa  va  oxirgi  to‘xtamga  kelishni 

shakllantiradigan  dasturiy  koddan  alohida  saqlanadi.    Ushbu  dastur  komponenti 

bilimlar bazasi deb qabul qilingan. 

• 

Muammolarni  hal  qilishda    evristik  va  taxminiy  usullar  mavjud,  ular 

algoritmdan farqli ravishda har doim ham muvaffaqiyatni kafolatlamaydi. Evristika, 

mohiyatan, ta’sir qonuni (Rule of Thumb) hisoblanadi va inson tomonidan o‘xshash 

---

205 

 

muammolarni  echishning  amaliy  tajribasini  to‘plash  borasida  o‘zlashtirilgan  ba’zi 

bilimlarni    mashina  shaklida  aks  ettiradi.  Bunday  usullar  taxminiy  hisoblanadi, 

ya’ni,  birinchidan,  ular  mukammal  boshlang‘ich  axborotni  talab  etishmaydi  va 

ikkinchidan.  muayyan  ma’noda  taqdim  etilayotgan  echim  to‘g‘riligiga  ishonch 

bilan (yoki ishonchsizlik bilan) tavsiflanadi. 

Ekspert tizimi sinfi tor kasbiy fan sohalarida ishlash uchun taqdim etilgan bir 

necha  ming  dastur  mahsulotlarini  hosil  qiladi,  shuning  uchun  bunday  tizimlar 

tasnifi  etarli  darajada  turlicha  bo‘lishi  mumkin.    3.3.8-rasmda  umumiy  tasnifning 

imkoniyatlaridan biri ko‘rsatilgan. 

Ekspert  tizim  tuzilishi  dasturiy  va  kommunikatsion  vositalardan  tashqari, 

odatda,  bilim  va  ekspert  bo‘yicha  injener-mutaxassislarni  o‘z  ichiga  oladi,  ular 

ekspert tizimi tomonidan shakllantirilgan xulosani tekshiradi va to‘ldiradi  (3.3.9 va 

3.3.10-rasmlar).