Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tаʼlim vаzirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

GIDROKREKING QURILMASI MISOLIDA NEFT-GAZ TARMOG’IDA TEXNOLOGIK 
JARAYONLARNING AVTOMATIK ROSTLASH SISTEMALARI 
 
Yusupov X.N., Elmanov A.B., To’xtoshev I.A. 
Toshkent kimyo-texnologiya instituti Shahrisabz filiali
 
Yaqin yillar ichida O’zbekiston neft, gaz va gazokondensat qazib olish bo’yicha ko’rinarli 
o’rinlarni egalladi. Bu esa respublikada yuqori sifatli yoqilg’i ishlab chiqarishga va kelgusida kimyo 
sanoati uchun maxsulotlar yetkazib beradigan xomashyo bazasini tashkil etishga yordam beradi. 
O’zbekistonda tabiiy gaz konlari va ularning zaxiralari juda ko’p. Bu esa gaz qazib olinganda 
chiqadigan (gaz bilan) gazokondensatni ishlab chiqarishni ko’paytiradi. Shuningdek neftni xam 
zaxiralari katta. Gazokondensatlarni yuqori sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naften va aromatik 
uglevodlarni ko’pligi (70 % gacha) va ularda smola-asfaltenli moddalarni deyarli yo’qligi, 
seroorganik birikmalarni kamligi, gazokondensatlarni polimer sanoati uchun va boshqa kimyoviy 
maxsulotlar olish uchun qimmatbaxo xomashyo ekanligini ko’rsatib turibdi.
Neftni qayta ishlash sanoatiga yangi protsesslarni kirib kelishi (termodestruktiv) rangsiz neft 
maxsulotlarini ko’plab ishlab chiqarilishiga olib keldi. Xalq xo’jaligini neft maxsulotlariga bo’lgan 
ehtiyojini biroz yaxshiladi. Lekin neftni qayta ishlash sanoatining va boshqa soxalarning yutuqlari 
qancha yuqori bo’lmasin – ularni rivojlanishini texnikaviy darajasi jaxon texnika darajasidan 
maxsulotlarni kompleks qayta ishlash soxasida, ayniqsa, yuqori sifatli maxsulotlari - benzin, kerosin, 
dizel yoqilg’isi, spirtlar, plastifikatorlar, parafinlar, prisadkalar va boshqa qimmatbaxo kimyoviy 
materiallar ishlab chiqarishda orqada qolmoqda. Bu masalalarni xalqilish uchun yangi katalitik 
jarayonlarni sanoatga tadbiq qilish bilan bir paytda (gidrokreking, katalitik riforming, alkillash, 
polimerlash, gidrotozalash va xokazo) prinstipial yangi katalizatorlarni sintez qilish va sanoatga joriy 
qilish kerak. Bir katalizatorda, bir reaktorda, polifunkstional katalizator yordamida ikki-uch jarayonni 
olib borish yuqorida ko’rsatilgan kamchiliklarni barxam berishga yordam beradi. Yangi 
katalizatorlarni yaratish, ularni sanoat miqyosida sinab ko’rish ko’p vaqt talab qiladi. Buning uchun 
ilmiy tekshiruv ishlarini olib borish uchun yangi aparatlarni qo’llash kerak bo’ladi. Buning natijasida 
ilmiy tadqiqot ishlarni bajarish uchun ketadigan vaqt ancha kamayadi. Bu yerda analitik ishlarda 
qo’llaniladigan xromotograf va fizik-kimyoviy priborlar to’g’risida, ularni tadqiq qilish masalasi 
turibdi. 
Neft xom ashyosining molekulalari yuqori harorat (T 360
o
C dan yuqori) ta’sirida 
parchalanadi yoki krekinglanadi. Gidrokreking jarayonida ikkilamchi reaktsiyalar ham boradi, ya’ni 
parchalangan birlamchi maxsulotlarning molekulalari o’zaro birikadi. Mazutni termik 
krekinglaganda undan qariyib to 60% gacha maxsulot, ya’ni past ҳaroratda qaynaydigan 
uglevodorodlar olish mumkin bo’ladi. Bu maxsulotlar quyidagilardir: kreking benzin, kreking 
kerosin, gazoyl va gaz. Bir vaqtning o’zida jarayonda dastlabki xom ashyo, mazutga nisbatan og’ir 
maxsulotlar kreking qoldiq va koks ҳam ҳosil bo’ladi. Termik kreking jarayonida parchalanish 
reaktsiyasi asosiy reaktsiya ҳisoblanib, natijada tayyor maxsulot hosil bo’lishiga olib keladi. Smola 
va koks krekingni keraksiz va yonlanma maxsulotlari ҳisoblanadi.