Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tаʼlim vаzirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

Литература
1.
https://perfiliev.moy.su/publ/1-1-0-9 
2.
Музафарова Х.А., Мухамедов Г.В., Тешабаева Э.У. Иккиламчи резинани 
деполимерлашнинг инновацион технологияси Ёш олимлар, магистрантлар ва бакавриат 
талабаларини XXIX илмий-техникавий анжуманининг маколалар туплами. «Умидли 
кимёгарлар -2020»., Тошкент-2020., с-98 
3.
Хамралиев Б.Б., Музафарова Х.А., Мухамедов Г.В.. Фтор сакловчи резина
аралашмаларини физик механик хоссаларини тадкикоти // Международная Узбекско-
Беларусская научно-техническая конференция., Композиционные и металлополимерных 
материалы для различных отраслей промышленности и сельского хозяйства. 21-22 мая 2020г. 
ГУП “Фан ва тараккиёт”., Ташкент 2020., с-31. 
 
 

---

58 
OZIQ MODDALARINING MOL ORGANIZIMIDAGI FIZOLOGIK AHAMIYATI VA 
ULARNING HAZIM BO’LISHI. 
 
Muminov.Sh.V. 
Toshkent kimyo-texnologiya instituti 
Molga beriladigan em-xashakning tarkibida suv, mineral moddalar, yog’, ug’levodlar, protein 
va amidlar bo’ladi. Ularning miqdori hayvon organizmi va o’simliklarda teng emas. Odatda hayvon 
organimizdagi quruq modda tarkibida oqsil va yog’, o’simlik quruq moddasida esa uglevodlar ko’p 
bo’ladi. O’simlik tarkibidagi oziq moddalar hayvon organizimidagi moddalardan faqat miqdori 
bilangina emas, balki sifati bilan ham farq qiladi. Masalan, o’simlik moyi mol organizimidagi yog’ga 
mutloqa o’xshamaydi. Molning oziq hazim qilish azolarida o’simlik moyi ko’p xil yog’ kislotalariga 
parchalanadi va xilma-xil bioximik, fiziologik jarayonlar natijasida mol organizimida yog’ga 
aylanadi. Boshqa oziq moddalar ham shunday jarayonlardan o’tib, hayvon organizimidagi 
to’qmalarni hosil qiladi. Har bir to’qmani esa o’ziga xos modda vujudga keltiradi. 
Hozirgi davirda malum bo’lgan kimyoviy elementlardan 20 tasi molar, parandalar va 
o’simliklar hayotida muhim ro’l o’ynaydi. Ana shu elementlardan oltitasi uglevod, vodorod, kislorod, 
azot, kalsiy va fosfor mol organizimining 90-98,5 foyizini tashkil etadi. Shundan uglevod 50%, 
vodorod 7%, azot 10%, bo’lib, qolganlari boshqa elementlardan iborat. Oqsilning tarkibida 16% 
gacha azot bo’ladi. Boshqa elementlar kaliy, oltingugurt, natriy, xlor, magniy, temir, yod, ftor, 
kremniy, rux, nikel, kobolt, mis, marganes, mishyak, bor, molibden, alyuminiy juda oz miqdorda 
bo’ladi. Bu elementlarning ko’pchiligi molar, parandalar va o’simliklar hayoti uchun bir xilda zarur.
Ammo kyingi yillarda bu elementlardan magniy, yo’d, kobalt faqat hayvonlar, bor, alyuminiy esa 
fqat o’simliklar hayoti uchun kerak ekanligi aniqlanadi. 
Oziqlar tarkibida suv, mineral hamda organic moddalar bo’ladi. Organik moddalar azotli va 
azotsiz birikmalardan iborat. Azotli qismi oddiy (protein) va murakkab (proteid) oqsillardan tashkil 
topgan. Protein faqat aminokislotalardan, proteid esa aminokislota va yana boshqa turli moddalardan 
iborat oqsillardir. Masalan, glyukopotendlar tarkibida uglevod, lipoproteidlar tarkibida yog’, 
fosforoproproteidlarda fosfor elementi, nukleoproteidlarda nuklein kislota, xromoproteidlarda har xil 
pigmentlar bo’ladi. Azotsiz birikmalarning tarkibida yog’, uglevodlarda kletchatka saqlanadi. 
Oziq tarkibidagi suv mol yoki parranda organizimida suv almashinishni taminlaydi. Organik 
moddalarni esa qayta ishlab, undagi moddalar hisobiga gavda to’qmalarini va har bir to’qmaning 
o’ziga xos moddalarini hosil qilish uchun hamda mahsulot ishlab chiqarish uchun sariflaydi. 
O’simliklarning, mol va parandalar organizimining ko’p qismini suv tashkil etadi: 
Yosh mol organizimida 
72 % 
Oriq, kata yoshdagi hayvonlarning gavdasida 
78 % 
Organizimdagi yog’ to’qmasida 
12 % 
Suyak tarkibida 
22 % 
Qon tarkibida 
80 % 
Og’iz sutida 
72 % 
Qaymog’I olinmagan sutda 
87-88 % 
Ko’k holdagi o’simlikda 
75-85 % 
Ildizmevali oziqlarda 
90 % 
Quruq ozuqalarda 
13-18 % 
Tirik organizmda suvning ro’li juda kata ahamiyatga ega. Suv organizmdagi tirik 
protoplazmaning va xujayralararo suyuqlikning tarkibiy tarkibiy qismini tashkil qiladi.Hazim qilish 
a’zolariga tashqi muhitdan kelib tushgan oziq massasini eritma holiga keltirib, oziq moddalarining 
parchalanishiga imkon yaratadi.Qon tarkibiga kiradi va qon tomirlari bo’ylab uning xarakatini 
engillashtiradi. Organizmdagi modda almashinish jarayonlarida ro’y beradigan kimyoviy 
reaksiyalarda o’z molekulalari bilan ishtirok etadi. Organizm xujayralarida modda almashinish 
jarayonida ajralib chiqadigan va organizimni zaharlashi mumkin bo’lgan kislota va tuzlarni siydik, 
ter, najas tarkibi bilan organizimdan chiqarib tashlaydi.

---

59 
Bu bilan organizimni sog’lom saqlanishini taminlaydi. Suv organizimda vujudga kelib turgan 
issiqlik quvvatini gavdaning har bir a’zosiga tegishlicha taqsimlab chiqadi. Ortiqcha haroratni esa 
o’pka orqali bug’latib chiqaradi. Shu bilan tana haroratining bir xil xaroratda saqlanishini ta’minlaydi.
Suv organisimda to’xtovsiz almashinib turishi kerak. Organizimning ehtiyojiga ko’ra suvning 
yangi ma’lum miqdori doimiy ravishda kirib, eskisi chiqarib turilishi lozim. Ana shu tarzda gavdadagi 
suv muvozanati ma’lum bir me’yorda bo’ladi.
Organizimdagi suv 15 % kamaysa, mol loihas bo’ladi, sog’lig’I yomonlashadi va xarakat 
faoliyati yo’qoladi. Suvning 20 % kamayish esa molning nobud bo’lishiga olib keladi. 
Hayvonlaning suvga bo’lgan ehtiyoji, ularning yashash sharoitga, oziqlantirilishga, mol asralib 
turgan muhitning havo haroratiga, uning mahsuldorligiga, ishchi hayvon bo’lganida bajarayotgan ish 
hajmi yoki qilayotgan harakat turiga qarab har xildir.
Odatda kundalik rasion bilan molga berilayotgan oziqlarning har 1 kg quruq moddasi hisobiga 
sigirga 4-6 litr, ot va qo’yga 2-3 litr, suv ichkazilishi mumkin. 
Organizimga kirgan oqsilning holati darhol o’zgaradi. U parchalanib, boshqa shakilga o’tadi, 
shuningdek sintezlanadi. Sh boisdan eski oqsil yangilanishi, to’qmalar o’sishining taminlanishi, 
parandalarda tuxum vujudga kelishi uchun organizimda doimiy ravishda oqsil bo’lishi kerak. Oziq 
tarkibidagi oqsilning to’yimlmlik darajasi undagi aminokislatalarning xilma-xilligiga bog’liq. 
Oqsillar xilma-xil bo’ladi. Ularda 14% dan 19% ga qadar azot bor. O’rta hisob bilan 16 % azot 
saqlanadi. Har 16 gr azot 100 gr oqsilga teng keladi. Y’ani 1 gr azot 6,25 gr oqsilga teng.
Organizimga kirgan azot bilan chiqarilgan azotning bir-biriga nisbati azot muvozanati deyiladi. 
Azot muvozanati muzbat va manfiy bo’lishi mumkin. Organizimdan chiqariladigan azot unga kirgan 
azotdan kam bo’lsa, muvozanat musbat bo’ladi. Bu holda oqsil to’planadi, go’shtga boqilayotgan mol 
semiradi, vazni ortadi, yosh mil o’sadi, paranda esa tuxum hosil qiladi. Organizimdan chiqarilgan 
azot unga kirgan azotdan ko’p bo’lsa, manfiy muvozanat bo’ladi. Bu hol mol och qolganda yoki 
kasallanganda ro’y beradi va organizimda oqsilning tez parchalanganligini ko’rsatadi. Oqsil 
meyoridan ortiq bo’lsa, organizimga salbiy ta’sir ko’rsatadi.