O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti kafedrasi

Xo'jalik sub'ektlarida pul oqimlari hisobi hamda hisobotini tuzish va auditining uslubiy asoslari
Xo'jalik sub'ektlarining pul oqimlari hisobi va hisobotini tuzish ishlarining uslubiy asoslari bir necha turdagi me'yoriy hujjatlarda bayon qilib berilgan va ular bilan tartibga solinadi. Shu bilan birga fangga oid maxsus adabiyotlarda mavzuning u yo i bu ihatlari to'g’risida turli fi rlar yuritilgan. Fikrimizni me'yoriy hujjatlar bilan davom ettiramiz. Ular quyidagilardan iborat.

Respubli amizdagi amaldagi “Buxgalteriya hisobi to'g’risida”gi qonunning 16-moddasi “Moliyaviy hisobot” deb atalib u o'z i higa quyidagilarni olishi belgilangan:

• 
  buxgalteriya balansi;
  

• 
  moliyaviy nati alar to'g’risidagi hisobot;
  

• 
  asosiy vositalar hara ati to'g’risidagi hisobot (amalda emas);
  

• 
  pul oqimlari to'risidagi hisobot;
  

• 
  xususiy apital to'g’risidagi hisobot;
  

• 
  izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar.
  

Shu bilan birga mazkur hujjatda kichik va xususiy tadbirkorlik sub'ektlarining moliyaviy hisoboti soddalashtirilgan shaklda tuzilishi mumkinligi ko'rsatib o'tilgan.

Moliyaviy hisobotning tarkibi va mazmunini esa O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi belgilashi ta'kidlangan.

Demak, respublikamizda hisob va hisobot ishlarini huquqiy asoslarini belgilov hi hu atda pul oqimlari to'g’risidagi hisobot alo?ida belgilab berilgan.

Amaldagi “Moliyaviy hisobot shakllarini to'ldirish bo'yicha” qoidalarda (O'zR moliya vazirining 27.12.2002 y. 140-son buyrug’i) Yillik moliyaviy hisobot quyidagi shakllar hajmida taqdim etilishi ko'rsatib o'tilgan:

1. 
   buxgalteriya balansi - 1-son shakl;
   

2. 
   moliyaviy natijalar to'grisida hisobot - 2-son shakl;
   

v) asosiy vositalar hara ati to'g’risida hisobot - 3-son shakl (amalda emas); g) pul oqimlari to'g’risida hisobot - 4-son shakl;

4. 
   o'z sarmoyasi to'g’risida hisobot - 5-son shakl;
   

4. 
   debitorli va reditorli qarzlari to'g’risida ma'lumotnoma - 2a-son shakl.
   

Yarim yillik va choraklik moliyaviy hisobotlar esa quyidagi shakllar hajmida taqdim etiladi:

1. 
   buxgalteriya balansi - 1-son shakl;
   

2. 
   moliyaviy nati alar to'g’risida hisobot - 2-son shakl;
   

v) debitorli va reditorli qarzlari to'g’risida ma'lumotnoma - 2a-son shakl.

Kichik korxona va mikrofirmalar faqat buxgalteriya balansi - 1-son sha l, moliyaviy nati alar to'g’risida hisobot - 2-son shakl hamda debitorlik va

reditorli qarzlari to'g’risida ma'lumotnoma - 2a-son shakldan iborat bo'lgan yillik moliyaviy hisobotni taqdim etadilar.

Mazkur qoidalarda moliyaviy hisobotni barcha shakllarni to'ldirish va taqdim etish tartiblari belgilab berilgan. Jumladan, Pul oqimlari to'g’risidagi hisobotni ham.

Amaldagi “Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish u hun ontseptual asos” nomli (0-BHMS)da Moliyaviy hisobotning maqsadi

quyidagicha ko'rsatilgan:

- Investitsiya qarorlarini va kreditlar berishga doir qarorlarni qabul qilish; - Xo' ali yurituv hi sub'e tning bo'lg’usi pul oqimiga baho berish;

• 
  Xo'jalik yurituvchi sub'ektga ishonib topshirilgan resurslar munosabati bilan uning resurslariga, majburiyatlariga baho berish;
  

• 
  Rahbar organlarning ishiga baho berish.
  

Bunda, xo'jalik yurituvchi sub'ekt nazorat qilib turadigan iqtisodiy resurslar, uning moliyaviy tuzilmasi, likvidligi, to'lovga qobiliyati, ishlayotgan muhit o'zgarishlariga munosabat bildira olishi xo'jalik yurituvchi sub'ektning moliyaviy ahvoliga ta'sir o'tkazadi. Xo'jalik yurituvchi sub'ekt nazorat qilib turadigan iqtisodiy resurslar haqidagi va uning ana shu resurslarni qayta ishlash

qobiliyati to'g’risidagi axborotlar xo' ali yurituv hi sub'e tning elgusida pul mablag’larini va ularning ekvivalentini ko'paytirish imkoniyatini prognozlash uchun zarurdir. Moliyaviy ahvol haqidagi axborot kelgusida kreditlarga bo'lgan ehtiyojni aniqlash uchun, shuningdek keladigan daromadlar bilan pul oqimlarini xo'jalik yurituvchi sub'ektning aktsiyalariga (payiga) ega bo'lganlar o'rtasida taqsimlashda zarurdir, shuningdek xo'jalik yurituvchi sub'ekt keyinchalik o'zining moliyaviy ahvolini qanchalik muvaffaqiyat bilan yaxshilay olishini aniqlash uchun zarurdir. Likvidlik va to'lovga qobiliyat haqidagi axborot xo'jalik yurituvchi sub'ektning moliyaviy majburiyatlarini o'z vaqtida to'lay olishini aniqlash uchun zarurdir. Likvidlik yaqin kelgusida ana shu davr i hidagi moliyaviy ma buriyatlarni to'lash u hun pul mablag’lari mavjudligini anglatadi. To'lov qobiliyati moliyaviy majburiyatlarni o'z vaqtida to'lash u hun pul mablag’lari mav udligini anglatadi.

Xo'jalik yurituvchi sub'ektning faoliyat ko'rsatkichlari, uning rentabelligining o'ziga xos xususiyatlari to'g’risidagi axborot iqtisodiy resurslardagi potentsial o'zgarishlarni baholash uchun talab etiladi. Bunday axborot kelgusida nazoratni amalga oshirishga imkon beradi, shuningdek xo'jalik yurituvchi sub'ektning faoliyatidagi o'zgarishlar haqidagi muhim axborot hisoblanadi.

Faoliyat haqidagi axborot xo'jalik yurituvchi sub'ektning mavjud resurslar bazasidan pul mablag’lari to'play olishini prognozlash u hun zarurdir, bu esa korxona qo'shimcha resurslarni jalb qilishi mumkin bo'lgan samaradorlikka baho berishni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.

Pul oqimlari haqidagi axborot xo'jalik yurituvchi sub'ektning pul mablag’larini alb qilish qobiliyatiga baho berish u hun zarurdir, bu esa

foydalanuvchilarga har xil xo'jalik yurituvchi sub'ektlarining pul oqimlarini baholash va taqqoslash uchun yangi usullar ishlab chiqishga imkon beradi.

Moliyaviy hisobotlar o'zaro bir-biri bilan boglangandir, chunki ular xo'jalik faoliyatiga doir bir xil holatlarning har xil jihatlarini aks ettiradi. har bir hisobot bitta maqsadga xizmat qilmaydigan va foydalanuvchilarning muayyan ehtiyojlarini aniqlash uchun zarur bo'lgan butun axborotni bermaydi. Masalan,

moliyaviy-xo' ali faoliyatning nati alari to'g’risidagi hisobot, agar undan buxgalterli balansi va pul oqimlari haqidagi hisobot bilan uyg’unli da foydalanilmasa, faoliyatning butun manzarasini aks ettirmaydi.

Amaldagi “Pul oqimi to'g’risidagi hisobot” nomli 9-BHMS boshqa me'yori’y hu atlarga taqqoslaganda pul mablaq’lari oqimi bo'yi ha to'la

ko'rsatmalar beradi. Ushbu standartning maqsadi xo'jalik yurituvchi sub'ektning pul mablag’lari va ularning e vivalentlari bo'yi ha ma buriy

ravishda axborot taqdim etishini belgilab qo'yishdan iborat. Bu axborot pul mablag’lari oqimi to'g’risidagi hisobot o'rinishida bo'lib, unda hisobot davrida operatsiya, investitsiya va moliya faoliyatida yuz beruvchi pul oqimlari harakati tasnif etiladi.

Xo'jalik yurituvchi sub'ekt ushbu standart talablariga muvofiq ravishda pul oqimi to'g’risida hisobot tayyorlaydi va uni har bir hisobot davri u hun tuziladigan moliyaviy hisobotning tarkibiy qismi sifatida taqdim etadi.

Boshqa moliyaviy hisobotlar bilan birga foydalanish hog’ida pul oqimlari to'g’risidagi hisobot axborotlari moliyaviy hisobotdan foydalanuv hilar u hun xo'jalik yurituvchi sub'ektning pul mablaglarini va ularning ekvivalentlarini jalb etish qobiliyatini baholashga baza bo'lib xizmat qilishi bilan foydalidir. Pul oqimlari to'g’risidagi hisobot pul tushumlari va to'lovlarini u hta asosiy toifaga ajratadi: operatsiya faoliyati, investitsiya faoliyati va moliyaviy faoliyat. har

21. 
    h toifaning pul mablag’iga birgali da ta'siri hisobot davrida pul mablag’ining sof o'zgarishini belgilab beradi. Pul oqimlari hara ati to'g’risidagi axborot
    

bo'la a pul oqimlari prognozi to'griligini te shirish hog’ida, foyda olish va

pul oqimlarining sof harakati va narx o'zgarishi ta'siri o'rtasidagi aloqalarni

tahlil qilish hog’ida zarur bo'ladi.

Ushbu standartda asosiy atamalar belgilab berilagan. Misol uchun, operatsiya faoliyati, xo'jalik yurituvchi sub'ektning daromad keltiruvchi asosiy faoliyati, shuningdek sub'ektning investitsiya va moliya faoliyatiga oid bo'lmagan o'zga xo'jalik faoliyati.

Investitsiya faoliyati - pul ekvivalentlariga kiritilmagan uzoq muddatli aktivlar va boshqa investitsiya ob'ektlarini sotib olish va sotish.

Moliyaviy faoliyat - xo'jalik yurituvchi sub'ektning faoliyati bo'lib, uning nati asida o'z mablah’i va qarz mablag’lari miqdori va tar ibida o'zgarishlar yuz beradi.

Operatsiya faoliyatidan tushgan pul oqimlari bo'yicha hisobot. Xo'jalik yurituv hi sub'ekt operatsiya faoliyatidan vu udga elgan pul mablag’lari harakatini quyidagilardan foydalanib, ochib beradi:

1. 
   Yalpi pul tushumlari va yalpi pul to'lovlari asosiy turlari ochib beriladigan bevosita usul.
   

2. 
   Bilvosita usul. Bu usulga muvofiq sof daromad yoki zararga joriy aktivlar va majburiyatlarning o'zgarishiga, ishonchsiz operatsiyalarga, shuningdek operatsiya investitsiya yoki moliya faoliyati natijasida olingan daromadlar va ko'rilgan zararlarga qarab o'zgartirish kiritiladi.
   

Shuningdek, xo'jalik sub'ektlarida xorijiy valyutadagi pul oqimlari ham o'rganiladi.

Xorijiy valyutadagi operatsiyalardan pul oqimlari O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan operatsiya amalga oshirilgan kun uchun belgilab qo'yilgan almashtirish qiymatidan foydalanib, O'zbekiston Respublikasi valyutasida aks ettiriladi.

Xorijiy shu'ba jamiyatining pul oqimi O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan pul oqimi kelib chiqqan vaqtdagi almashtirish kursi bo'yicha qayta hisoblanadi.

Xorijiy valyutaning almashtirish kursi o'zgarishidan kelib chiqadigan amalga oshirilmagan daromad va zarar pul mablag’i hara ati hisoblanmaydi. Biroq alm ashtirish kursi stavkalari o'zgarishning xorijiy valyutada saqlanayotgan yo i to'lanishi lozim bo'lgan pul mablag’iga yo i ularning ekvivalentlariga ta'siri pul mablaglari harakatini hisobot davri boshlanishi va oxirida bir-biriga muvofiqlashtirish u hun pul oqimi to'g’risidagi hisobotda a s ettiriladi. Bu miqdor operatsiya, investitsiya va moliya faoliyati natijasida vujudga keladigan pul oqimidan alohida ko'rsatiladi va agar pul mablag’larining bu hara ati hisobot davrining oxiridagi pul almashtirish kursida aks etadigan bo'lsa, tafovutga qo'shiladi.

Xo'jalik faoliyatda pul oqimlari hisobi hisobot tuzish bilan o'z yakuniga yetadi. Bu arayon “Pul oqimlari to'g’risidagi hisobot”ni taqdim etish bilan tugallanadi.

Ushbu tartib O'zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to'g’risida" gi qonunida ko'rastib o'tilgan hamda O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 27-dekabrdagi №27-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan "Pul oqimlari to'g’risidagi hisobot" 4-son shakl asosida amalga oshiriladi.

Ushbu “Pul oqimlari to'g’risidagi hisobot” hisobot davri davomida operatsiya, investitsiya yoki moliyaviy faoliyat natijasida xo'jalik yurituvchi sub'ekt olgan pul oqimlari to'g’risidagi ma'lumotlarni taqdim etishi lozim bo'ladi.

Yuqorida ko'rsatib o'tilgan tartiblar xo'jalik faoliyati va undagi pul oqimlari bo'yicha munosabatlarni belgilab uni aniq ko'rsatkichlarda shakllantirib beradi. Bu esa, ular bo'yicha hisob va tahlil ishlarini amalga oshirishda uslubiy asos hisoblanadi.

Pul oqimlari bo'yicha bevosita usulning qo'llanilishi faoliyat turlari bo'yicha barcha pul mablag’lari irimi va ularning sarflanishini aniq o'rsatib

beradi. Mazkur ma'lumotlardan foydalanuvchilar maqsadlariga ko'ra ko'rsatkichlardan foydalanish imkoniyati mavjud. Biroq, bevosita usulda

tayyorlangan ma'lumotlar hisobot davrida erishilgan sof foydani nechoqlik pul mablag’lari hara ati bilan bog’langanligini, unga muvofiq elishini ifodalab bera olmaydi. Ushbu holat mazkur usulning kamchiligidir. Chunki, sof foyda ko'rsatkichi hisobga olish usuli bilan aniqlangan, asosiy faoliyatdan pul mablag’larining sof oqimi esa assa usulida hisob-kitob qilinadi.