O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti kafedrasi

1-rasm: Qayerda hosil boʻlishiga qarab foyda turlari³

Monopol mavqiy bozordagi hukmronlikni, yaʼni narxlarga taʼsir etish imkoniyatini beradi. Monopol firma narxlarni oshirish hisobidan ustama foyda oladi. Foyda nima hisobidan yaratilishiga qarab normal, iqtisodiy va omad Foydadan iborat boʻladi. Normal foydani tadbirkorlik qobiliyati yaratadi
Omad foydasi — bu foydani bozor konyunkturasidagi jiddiy oʻzgarishlar yuzaga keltiradi. Bozorda talab vaqtinchalik oshib, narxlar koʻtarilganda omad foydasi hosil boʻladi. Iqtisodiyotda tavakkalchilik foydasi ham bor. Bu tavakkaliga ish qilgani uchun biznes egalariga tegadigan mukofot hisoblanadi.

2-rasm: Foydaning tashkil topishi bosqichlari⁴

³( https://uz.Wikipedia.org/viki/foyda) malumotlar asosida muallif ishlanmasi.
⁴ ( https://uz.Wikipedia.org/viki/foyda) malumotlar asosida muallif ishlanmasi.
Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qoʻshimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan koʻrinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qoʻshimcha mahsulot yoki qoʻshimcha qiymatdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga koʻra, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori boʻlgan taqdirda foyda oladilar.
Shu o’rinda buxgalteriya foydasiga ham to’xtalib o’tmoqchimiz buxgalteriya foydasi- bu tashkilotning daromadlari ( uning aktivlari umumiy qiymatining oshishi) va uning xarajatlari ( aktivlarning jami qiymatining pasayishi va ayni paytda mulkdor kapitalining kamayishi, bu kapitalni maqsadli o’zgartirishga bog’liq operatsiyalar natijalari bundan mustasno) o’rtasidagi ijobiy farqdir. O’z kapitalini maqsadli o’zgartirishga bog’liq operatsiyalarga mulkdorlarning qo’shimcha kiritmalari, qo’shimcha emissiya, hayriyalar, beg’araz moliyaviy yordam va boshqalar kiradi. Buxgalteriya foydasi ko’rsatkichi kamchiliklardan holi emas: turli mamlakatlarda buxgalteriya standartlarida daromadlar va xarajatlar tarkibini belgilashda turli yondashuvlardan foydalanish imkoniyatlari ko’zda tutilgan, shuning uchun turli korxonalar tomonidan hisoblab chiqilgan foyda ko’rsatkichlarini bir-biriga solishtirib bo’lmasligi mumkin. Narxlar umumiy darajasining o’zgarishi (infilyatsion tarkib) turli hisobot davirlar uchun foyda haqidagi malumotlarni solishtirishni cheklaydi.
Yuqorida foydani mazmun mohiyatini uni nima eknligi va qayirdan kelishiyu qayirga sarflanishi haqida to’xtalib o’tdik. Endi daromad nima? degan savolga to’xtalib o’tsak:
“Daromadlar-bu hisobot davrida iqtisodiy foydaning aktivlarning oqimi yoki ko’ payishi shaklida o’sishi yoki passivlarning qatnashchilarning kapitaldagi omonatlaridan farq etuvchi o’sishiga olib keluvchi kamayishidir”⁵.


⁵ A.V. Vahobov, N.F. Ishonqulova, A.T. Ibrohimov “Moliyaviy va boshqaruv tahlili” T:
<> 2013 362-bet.
“Daromadlar-bu hisobot davrida aktivlarning ko’payishi yoxud majburiyatlarning kamayishi”⁶.
Bizningcha yuqoridagi keltirilgan tariflarga tayangan xolda daromadlarga
quydagicha ta’rif bersak maqsadga muvofiq bo’ladi:
Daromadlarning ham o’ziga xos bo’lgan turlari mavjud ularni kichik bir chizma shaklida ko’rsatib o’tmoqchimiz( 3- rasm).