O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti karimova vasila Mamanosirovna, hayitov oybek Eshboyevich, akramova feruza Akmalovna, lutfullayeva nigora Xalimbayevna psixologiya

XVI-XVII asrlar: empirik psixologiyani paydo bo’lishi va uning dastlabki taraqqiyoti

XVI asrning oxiri va XVII asrning boshlarida G’arbiy Yevropada filosofiya va ilmiy tafakkur sohasida keskin burilish ro’y beradi. Fanda tajribaga asoslangan yangi oqim (empirik oqim) rivojlana boshlaydi. Ilmiy tafakkurdagi bu burilish, odatda, ingliz mutafakkirlari F. Bekon, Gobbs, Lokklarning, shuningdek, fransuz filosofi R. Dekartning nomi bilan bog’langan.

Frensis Bekon (1561-1625 y.) va Tomas Gobbs (1588-1679 y.) Bekon ta’limotiga ko’ra, fan, birinchi navbatda atrofdagi tabiatni, uning ba’zi bir hodisa va qonunlarini o’rganish bilan shug’ullanmog’i kerak. Tabiatni o’rganish uning ustidan hukmronlik qilish uchun kerak. Tabiatni o’rganish metodi umumiy og’zaki mulohazalardan emas, balki tajribadan iborat bo’lmog’i kerak. Bekon rasionalistik deduktiv metodni fanda befoyda deb inkor qildi va tajribaga asoslangan induktiv metodni asoslab berdi. Ayni vaqtda Bekon ruh va ruhiy hayot haqidagi masalalarni ham qo’zg’agan edi.
Bekon ruhni ikkiga bo’ladi: aqliy va hissiy ruhlar. Birinchisi ilohiy nafasdan kelib chiqadi, ikkinchisi moddiy (jismiy) bo’lib, barcha organik mavjudotlarga xosdir. Hayvonlarning tanasi hissiy ruh organidir, insonda esa tana aqliy ruh organi bo’lib xizmat qiladi.
Bekon ruhning qobiliyatlari haqida gapirar ekan, fahm, aql, xotira, istak, irodalarni ko’rsatadi. Lekin uning ta’limotining bu qismi rivojlantirilmagan. Psixologiya masalalarida u ayrim-ayrim tasodifiy mulohazalar bilan cheklanib qolgan.
Bekonning tasavvurlar mexanikasi haqidagi fikrlarini boshqa bir ingliz faylasufi – Gobbs yanada mufassalroq rivojlantirdi. Gobbsning fikricha, psixik hayotning asosini go’yoki o’ziga tortuvchi, jalb qiluvchi (huzur, istak, muhabbat) va ranjitadigan (og’riq, qo’rquv, nafrat) kuchlaridan iborat bo’lgan ehtiroslar tashkil etadi. Psixologik hodisalarning o’zi moddiy tartibdagi faktlardir. Ularning rivojlanishi nutqning rivojlanishi bilan bog’liqdir.
Dekart psixologiya sohasidagi ta’limotini, asosan o’zining “Ruh ehtiroslari haqida” degan asarida bayon qilgan.
Ruhning faoliyati sezgilar, xotira, tafakkur, iroda – o’z qonuniyatlariga, ya’ni ruhiy qonunlarga binoan ro’y beradi, tananing faoliyati (harakat) esa mexanika qonunlariga binoan ro’y beradi. Shunday qilib, psixik va fiziologik (moddiy.) jarayonlar parallel holda ro’y beradi. Shuning uchun ham Dekart XX asrgacha bo’lgan psixologiyada keng tarqalgan nazariyaning, ya’ni; psixofizik parallelizm ta’limotining asoschisi hisoblanadi.
Ingliz olimi va pedagogi Jon Lokk Bekon kashf qilgan ilmiy metodning bevosita davomchisi edi. Lokk psixologiya ham, boshqa tabiat fanlari singari, og’zaki mulohazalarga emas, balki tajribaga asoslanmog’i kerak, deb hisoblaydi. Shuningdek u ruhning va uning kuchlarining asl mohiyatini bilish mumkinligini inkor qildi. “Men, deydi Lokk, ruhning mohiyati nimadan iborat yoki hayotiy ruhimizning qanday harakatlari sezgilarga... yoki tasavvurlarga olib keladi degan tekshirishlar bilan o’zimni qiynab o’tirmayman, chunki bu quruq mavhum fikr yurgizishdir” Lokkning aytishicha, faqat ruhiy hodisalarni o’rganish kerak. Bu hodisalarni o’rganishning birdan-bir metodi tajriba va kuzatishdir.
M.V.Lomonosov birlamchi va ikkilamchi sifatlar haqidagi ta’limotni tanqid qilib chiqdi. Uning ta’limotiga ko’ra, ikkilamchi subyektiv sifatlar yo’q: bizning hamma sezgilarimiz obyektivdir.
Shuni aytish kerakki, XVIII asrda Yevropaning barcha mamlakatlarida, ayniqsa Angliyada empirik psixologiya yagona hukmron psixologiya sistemasi bo’lib qoldi.