O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

1.4. Ekskursiya xizmati pedagogik jarayon sifatida 
Gid faoliyatida pedagogika muhim o‗rinni egallaydi. 
Pedagogika
– bu o‗sib 
kelayotgan avlodni o‗qitish, ta‘lim va tarbiyalaning qonuniyatlari to‗risidagi fandir.
Har bir ekskursiya jarayoni insonga tabiat, jamiyat, tarixiy voqealar, tabiiy 
hodisalar haqida yangi bilimlarni beradi, ya‘ni u ta‘lim jarayonining bir qismidir. 
Gidning ekskursantlar bilan muloqoti, uning tavsiyalari, ko‗rsatmalari 
tarbiyaviy ta‘sir ko‗rsatadi. O‗rganilayotgan ma‘lumotlar ularning ongini ma‘naviy 
va estetik boyitadi. Shunday qilib, ekskursiya xizmati pedagogik jarayonning bir 
qismi bo‗lib, insonga ta‘lim, tarbiya beradi, dunyoqarashini shakllantiradi.

---

12 
Pedagogik ekskursiya jarayoni didaktik tamoyillarga asoslangan bo‗lib, 
ekskursantlar ta‘limining mazmuni, tashkiliy masalalari va uslubini belgilaydi. 
Bularga ilmiylik, g‗oyaviylik, hayot bilan boliqlik, tizimlilik, oddiylik, foydalilik va 
ishonuvchanlik tamoyillari kiradi. 
Ekskursiya xizmati madaniy-ta‘limiy ishlarning shakli sifatida alohida 
ahamiyatga ega. Maktablarda ekskursiya dars va ma‘ruza kabi umumta‘limiy faoliyat 
turiga bo‗ysunadi. O‗quv jarayonida ekskursiya ta‘lim shakli sifatida ushbu 
jarayonning boshqa shakllaridan ahamiyatiga ko‗ra farq qilmaydi, ammo nafaqat 
o‗quv maqsadlaridagi ekskursiya, balki boshqa ekskursiyalar ham o‗z vazifalari va 
ishtirokchilarga ta‘siriga ko‗ra pedagogik jarayon hisoblanadi. Barcha pedagogik 
jarayonlarda bo‗lgani kabi ekskursiya xizmatida ham ikki tomon ishtirok etadi: 
o‗rgatuvchi-gid va o‗rganuvchi-ekskursant. Gid ma‘lum bir mavzu bo‗yicha 
bilimlarni beradi, ekskursantlar esa uni qabul qilishadi. Ushbu ikki tomonning o‗zaro 
harakati pedagogik jarayonning asosi hisoblanadi. Ekskursantlar bilan o‗zaro 
munosabatda gid pedagogik ta‘sir ko‗rsatish usullarini qo‗llaydi. Gid kasbiy 
malakasining tarkibiy qismini pedagogik mahorat, pedagogik san‘at tashkil etadi. 
Gidning pedagogik mahoratiga quyidagilarni kiritish mumkin: 

mutaxassislik bo‗yicha yetarlicha bilim; 

tahlil qilish, obrazli fikrlash qobiliyati; 

ekskursant ruhiyatini tushunish; 

guruhni boshqara olish; 

pedagogik texnika sohasidan bilim va ko‗nikmaga ega bo‗lish; 

intuitsiya; 

ekskursant shaxsiyatini hurmat qilish; 

tarbiya maqsadida pedagogik vositalarni qo‗llay olish va sh.k. 
Gid ekskursiya jarayonida ekskursantlarni hamjihatlikda fikrlash, tahlil qilish, 
hamdardlik bildirish, qiziqishlari bo‗yicha birlashib, jamoaga aylanishini ta‘minlashi 
kerak. Gid ekskursiya xizmatining nafaqat ta‘limiy, balki tarbiyaviy jihatlariga ham 
e‘tibor qaratishi lozim. U ekskursiya ma‘lumotlarini shunday tanlashi va foydalanishi 

---

13 
kerakki, ekskursantlarda vatanga bo‗lgan muhabbat, boshqa millatlar, ularning urf-
odatiga nisbatan hurmat kabi hislatlar paydo bo‗lsin. 
Pedagogik jarayon sifatida ekskursiya xizmatining yana bir vazifasi 
ekskursantlarda obyektlarni mustaqil kuzatishi uchun amaliy ko‗nikmalarni 
shakllantirishdir. Ekskursiya o‗zining ko‗rgazmaliligi, obyektni ko‗rsatishning turli 
usullari, hikoyaning turli shakllari bilan qatnashuvchilarni faollashtiradi. 
Gid pedagogik jarayonning davomi sifatida ekskursiya jarayoni yakunida 
ekskursantlar bilimini mustahkamlash maqsadida mustaqil shuullanishlari uchun 
adabiyotlar ro‗yxati, kinofilmlar ro‗yxati, boshqa ekskursiyalar nomi kabilarni 
tavsiya etadi. Gidning pedagogik faoliyatida quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin: 

Ekskursiya jarayoniga gid va guruhni tayyorlash; 

Ekskursiya xizmatini o‗tkazish; 

Ekskursiya xizmati ma‘lumotlarini mustahkamlovchi ekskursiyadan 
keyingi ishlar. 
Gid pedagogika- psihologiya asoslaridan ham xabardor bo‗lsa maqsadga 
muvofiq bo‗ladi. Pedagogik- psihologiya ta‘lim va tarbiyaning psihologik 
muammolarini o‗rganadi. Gid pedagogikaning asosiy talablarini o‗rganib, 
auditoriyaga bilimlarni yetkazishning samarali shakllarini, ta‘lim va tarbiya 
vositalarini qo‗llaydi. Ta‘lim va tarbiyaning pedagogik tamoyillari ekskursiya 
xizmatining negizini tashkil etadi. Gid faoliyatining bosh vazifasi ekskursantlarga 
o‗rgatish va tarbiyalash, shaxsiyatini, bilim va ishonchini shakllantirishga yordam 
berishdir.