O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti karimova vasila Mamanosirovna, hayitov oybek Eshboyevich, akramova feruza Akmalovna, lutfullayeva nigora Xalimbayevna psixologiya

Xulosalar – mantiqiy tafakkurning yana bir mahsuli bo’lib, ular fikrlar, hukmlar va tushunchalar o’rtasidagi bog’lanishdan yangi bir fikrlarni keltirib chiqarishni nazarda tutadi. Masalan:
1- hukm: O’zbekiston – mustaqil davlat.
2-hukm: Qirg’iziston – mustaqil davlat.
3-hukm: Qozog’iston – mustaqil davlat.
4-hukm: Turkmaniston – mustaqil davlat.
5-hukm : Tojikiston – mustqil davlat.
Demak, Barcha Markaziy Osiyo davlatlari – mustaqildir.
Shunga o’xshash biz ba’zan ayrim fikrlardan umumiy bir fikr keltirib chiqaramiz (bu – induktiv xulosa chiqarish), ba’zan esa, aksincha, umumiydan juz’iy – alohida fikr chiqaramiz (fikrlashning bunday harakati deduksiya deb ataladi).



^{22-rasm. Fikrlash jarayonini ta’minlovchi operasiyalar klassifikasiyasi}

Bundan tashkari, psixologiya bizdagi fikrlash jarayonini ta’minlovchi alohida operasiyalarni ham o’rganadi (22-rasm). Fikrlash operasiyalariga analiz (fikran narsa va hodisalarga taalluqli sifat va xususiyatlarni alohida qilib ajratish, tahlil qilish), sintez (analiz jarayonida ajratilgan qismlarni yana fikran birlashtirish, qo’shish), mavhumlashtirish (alohida biror xususiyatni ajratib, boshqalaridan fikrni chalg’itish, ayrim xossani mavhumlashtirish), taqqoslash (predmetlar va ularga xos bo’lgan xususiyatlarni fikran bir-biriga solishtirish, umumiy va farq qiluvchi jihatlarini topish), umumlashtirish (umumiy va muhim sifatlariga ko’ra predmetlarni guruhlashtirish, umumiylashtirish) kabilar kiradi. Bularning barchasi kundalik ishlarimizda, bilimlarni o’zlashtirish jarayonida o’z o’rniga ega, lekin vazifa – ularni yanada takomillashtirish va ijodiy fikrlash, mustaqil tarzda xulosalar chiqara olish qobiliyatini o’stirishdadir.

5.4. Mustaqil fikrlash – sog’lom ma’naviyat va tafakkurning alohida xossasi sifatida

Yuqorida ko’rganimizdek, tafakkur va uning mahsullari haqida gap ketganda, uning shaxs uchun aamiyati va olamni, o’zini va o’zgalarni bilishdagi ahamiyatiga katta e’tibor berildi. Barkamol shaxs ma’naviyati va fikrlash tarzi haqida gap ketganda uning asosiy xususiyatlaridan biri – mustaqil tarzda fikr yuritish, xulosalar qila olish sifatida ahamiyat qaratiladi. Mustaqil fikrli odam o’ylab ish yuritadi, uning harakatlari asosli va mantiqiydir. Shu sifatni o’rganish borasida ham hozirda talay ishlar qilinmoqda, xususan, O’zbekistonda ham mustaqillikning ilk davrlaridayoq, Prezidentimiz I. Karimov yoshlar borasidagi eng dolzarb ish sifatida ularda mustaqil fikrni rivojlantirish masalasini qo’ydilar va tadqiqotchilar ushbu masalaga alohida e’tibor bera boshladilar.

Yosh tadqiqotchilardan Z.Nishonova o’zining doktorlik izlanishlarida yoshlarda mustaqil fikrlash malakalarini hosil qilishning obyektiv hamda subyektiv shart-sharoitlarini keng qamrovli tadqiqotning predmetiga aylantirgan.(2000-2001 y.y.)
E.Z. Usmanova tafakkurning eng muhim xarakteristikasi – bu tafakkur va nutqning yaqin hamda o’zaro bog’liqligidir, deb ko’rsatib o’tadi. Muallifning fikricha, u yoki bu fikr qanchalik o’ylangan bo’lsa, u so’zlarda, og’zaki va yozma nutqda shunchalik aniq va yaxshi ifodalanadi. Va aksincha, qandaydir bir fikrning so’zlar yordamida shakllanishi qanchalik takomillashtirilgan bo’lsa, shu fikrning o’zi shunchalik aniqlashadi va tushunarli bo’lib boradi. Agar biz o’quvchilar tafakkurini rivojlantirishni xohlasak – unda o’quvchilar nutqini rivojlantirishimiz, ularni o’z nuqtai nazarini himoya qilishga o’rgatishimiz, ularni asoslab bera olishlikka, boshqacha nuqtai nazarlarni eshita bilishga, unda o’zining “o’rinli hissasini qo’shishga, o’rinli tanqid qila bilishga, tortishuvlarga o’rgatishimiz kerak”.
Mustaqillik yillarida kasb-hunar kollejlari va akademik lisey talabalariga mo’ljallangan va birinchi marta chop etilgan “Mustaqil fikrlash”⁶ o’quv qo’llanmasida mustaqil fikrlash – insonning tevarak atrofda ro’y beradigan voqyea-hodisalarga, avval, ichki nutqda, so’ngra tashqi nutqda munosabat bildirish qobiliyatidir, deb ta’riflanadi. Mustaqil fikrlash ijtimoiy ahamiyatga ega shaxs xislati sifatida har qanday faoliyatda individual va jamoada yutuqlarga erishishda yuqori darajani ta’minlaydigan muhim omil hisoblanadi. Shuning uchun mamlakatimiz iqtisodinirivojlantirish, uning ijtimoiy hayotini yanada barqarorlashtirish va demokratiya tamoyillarini hayotda joriy etish uchun eng avvalo bizga mustaqil fikrlovchi va sog’lom e’tiqodli yoshlar kerak.