O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti karimova vasila Mamanosirovna, hayitov oybek Eshboyevich, akramova feruza Akmalovna, lutfullayeva nigora Xalimbayevna psixologiya

III Bob

PSIXIKANING NERV-FIZIOLOGIK ASOSLARI

Bobning qisqacha mazmuni

Nerv sistemasining tuzilishi. Nerv hujayrasi, uning o’simtalari va ularni qoplovchi pardalar. Neyron. Qo’zg’aluvchanlik va o’tkazuvchanlik. Diffuz nerv sistemasi.
Markaziy nerv sistemasi. Bosh miya. Orqa miya. Ketingi miya. O’rta miya. Oraliq miya. Oldingi miya. Uzunchoq miya, Varoliy ko’prigi va miyacha. To’rt tepalik, qizil yadro va miyaning boshqa ba’zi bir uchastkalari. Vegetativ markazlar. Miya dastasi. Oldingi miyaning o’ng va chap yarim sharlari. Bosh miya yarim sharlari po’stining yuza qismlari. Bosh miya po’stining qismlari.
Bosh miya va psixik funksiyalar. I.P.Pavlovning yuksak nerv faoliyatiga doir tekshirishlari. Yuksak psixik funksiyalar.


3.1. Nerv sistemasining tuzilishi


Psixikaning moddiy asosi nerv sistemasi va bosh miya hisoblanadi. Shu sababli nerv sistemasining tuzilishini va qanday ishlashini bilmasdan turib, psixik hayot hodisalarini tushunib bo’lmaydi.
Nerv siyetemasi nerv to’qimasidan iborat, bu to’qima esa nerv hujayralaridan tashkil topgan. Nerv hujayrasi protoplazmadan tuzilgan tana bo’lib, ikki turli o’simtalari bor, bu o’simtalarning bir xillari kalta, boshqa bir xillari uzun bo’ladi. Kalta o’simtalari sertarmoq bo’lib, dendritlar deb ataladi. Uzun o’simtalari aksonlar yoki neyritlar deb ataladi. Har bir hujayrada bu o’simtalar ikkitadan ortiq bo’lmaydi. Neyrit ikkita pardabilan o’ralgan. Neyritga yopishib turadigan birinchi pardasi yog’simon parda bo’lib, uni et parda yoki mielin pardasi deb ataladi. Ikkinchi tashqi pardasini shvann pardasi deyiladi. Bu pardalar toladan o’tuvchi nerv qo’zg’alishini ajratib turuvchi izolyasiyadek bir vazifani o’taydi. Neyrit, odatda, nerv tolasi, deb ataladi.
Nerv hujayrasi, uning o’simtalari va ularni qoplovchi pardalar birgalikda neyron deb ataladi Nerv sistemasi juda ko’p neyronlardan tuzilgan. Nerv tolalari miyadan tutam-tutam bo’lib chiqib nerv stvolini yoki, oddiy so’z bilan aytganda, nervni hosil qiladi.
Nerv hujayralari va mielinsiz tolalar to’plami miyaning kul rang moddasini, mielinli nerv tolalarining to’plami esa miya-ning oq moddasini tashkil etadi. Hujayralar – ularning yadrolari va tolalari sinapslar degan maxsus mayda tolachalar yordami bilan bevosita bog’lanadi (sinaps grekcha so’z bo’lib, “ilgak” degan ma’noni bildiradi).
Nerv sistemasining maxsus xossalari bor, bu xossalardan asosiylari qo’zg’aluvchanlik va o’tkazuvchanlikdir. Bu xossalar shundan iborat.
Agar nerv tolasining biron joyiga tegilsa, issiq; sovuq, elektr toki, ximiyaviy moddalar va boshqa shu kabilar bilan ta’sir etilsa, yoki qo’zg’atilsa, nerv tolasining qo’zg’atilgan joyida maxsus fiziologik jarayonlar ro’y beradi, buni qo’zg’alshi deyiladi.





^{5-rasm. Nerv hujayrasi 6-rasm. Diffuz nerv sistemasi}
Agar nerv tolasi yetarli darajada qo’zg’atilsa, bu qo’zg’alish sodir bo’lgan joyidagina qolmay, balki nerv tolasi bo’ylab tarqaladi va bir nerv hujayrasidan ikkinchi nerv hujayrasiga o’tadi, nihoyat, qo’zg’atish kuchi muayyan darajaga yetganda qo’zg’alish butun nerv sistemasiga yoyilishi mumkin.
Nerv to’qimasida qo’zg’alish jarayoni yuz berganda bir qancha hodisalar: elektr, ximik, issiqlik hodisalari paydo bo’ladi. Yonma-yon turgan bir nerv hujayrasining aksoni bilan ikkinchi nerv hujayrasining tutashadigan joyi – sinapslar borligi tufayli, qo’zg’alish nerv tolalarida bir tomonga tarqaladi. Mielin pardasi borligidan, qo’zg’alish nerv tolasida ayrim-ayrim tarqaladi.
Odamning nerv sistemasi hayvonot olamining uzoq evolyusiyasi jarayonida va odamning tarixiy taraqqiyoti davomida vujudga kelgan.Nerv sistemasi birinchi marta kovak ichli hayvonlarda ro’yi rost ko’rinadi. Bu nerv sistemasi butun organizmga yoyilgan ayrim hujayralardan tuzilgan. Masalan, gidroid poliplarning nerv sistemasi shunday bo’ladi. Bu – diffuz tipda tuzilgan nerv sistemasidir
Umurtqali hayvonlar bilan odamda nerv sistemasi murakkab tuzilgan bo’lib, uch qismga – markaziy, periferiyadagi va vegetativ qismlarga bo’linadi.