O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Mutaqarib (المتقارب) bahri. Xatib Tabriziyning fikricha, mutaqarib bahri ruknining vatadlari o‘zaro yaqin turgani uchun mutaqorib (yaqinlashuvchi) atashgan²⁷.
Mutaqarib bahri sakkiz ruknlidir.

فعولن فعولن فعولن فعولن فعولن فعولن فعولن فعولن

Mutaqorib bahri keng tarqalgan bahrlardan bo‘lib, u ham to‘liq ham qisqartirilgan qolda tshlatiladi.
Mutaqarib bahrining beshta shakli mavjud:
Aruz va darb – salim.
Darb – maqsur.
Darb – maxzuf.
Darb – abtar.
Aruz va darb majzu maxzuf.

Zamaxshariy:

تقاربت إذ شمروا للذهاب و حبّى لهم ماله من ذهاب

Xorazmiyning “Mafotih al–ulum” asarida quyidagicha misol keltirilgan (bayt Amiyya bin Abi O’izga tegishli):

فأمَّا تَميمٌ، تَميمُ بنُ مُـرٍّ،

فألفاهُمُ القَومُ رَوْبَى، نِياما

“Tamim, Tamim ibn Murra haqida gapiradigan bo‘lsak, uni shirakayf va uyqusiragan holda topdilar”.
Mutaqoribi musammani solim

Yana sansizin munisim g‘am bo‘lubtur,
Ko‘zumga yurak qoni hamdam bo‘lubtur.
Faulun Faulun Faulun Faulun

Mutaqoribi musammani mahzuf

Ochildi chaman, gul’uzorim qani,
Sihi sarv bo‘ylig‘ nigorim qani?
Faulun Faulun Faulun faul

Mutaqoribi musaddasi solim

Yana hajr aro zor bo‘ldum,
Firoqingdin afgor bo‘ldim.
Faulun Faulun Faulun

Mutadorak (المتدارك) bahri. Bahrni bunday atalishiga sabab, Halil ibn Ahmaddan keyin al-Axfash tomonidan bahrlar tarkibiga qo‘shilganlgidir. متدارك- so‘ng darak beruvchi degan ma’noni bildiradi.

Uning ruknlari فاعِلُنْ sakkiz martta qaytarilgan. Halil ibn Ahmad yuqoridagi 16- bahrning berilishini xohlamagan. Agar kiritilsa, uni rakd al-hayl (ركض الحيل– otning yelishi) deb atasin – degan.
Chunki fo’ilun fo’ilun fo’ilun fo’ilun ohangi otning dupuriga monanddir.
Bir qancha olimlar ham ushbu bahrni tan olishmagan va o‘z tadqiqotlariga kiritishmagan. Yusuf as-Sakkokiyning “Miftoh al-ulum” ²⁸(“Ilmlarning kaliti”) asrida arablarda mutadorak bahrini yo‘qligini aytadi.Shu bois bo‘lsa kerak Yusuf as-Sakkokiy faqat 15ta bahrni keltirib , beshinchi doirani “munfarida” – debatab, faqatgina bitta bahr mutaqoribni keltirgan.Abdulloh al- Xorazmiy ham “Mafotih al–ulum” asarida faqatgina 15 bahrni bergan. D.Frolovning ma’lumot berishicha mutodorak bahrining nomoyon bo‘lishi keyinchalik va asta-sekin tug‘iladi.
Bahrni aruzshunoslar turli nomlar bilan atashgan. Masalan Mahmud az-Zamaxshariy “al-Qustos” asaridagi doira bobida beshinchisini “Muttafiqa” deb atab, bahrlardan mutaqorib va rakdni beradi. Biroq, alloma bahrlar bobida 16ta bahrlarni keltirib, o‘n oltinchisini “mutadorik” deb atab misol keltiradi.
Arab olimi Abdulaziyz Atiyqning “Aruz va Qofiya ilmi”²⁹asrida ushbu bahrni محدث"”(muhdas-ixtiro qilingan, yangilik ), " خبب" (yo‘rtar) deb ta’riflagan.

Ushbu bahr ham sakkiz ruknli:

فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن

Aruzshunos olimlarning ta’kidlashicha, mutodarakning hashvlari sog‘lom rukn holatlari juda kam uchraydi. Aksariyat hollarda xashvlardagi ruknlar maxbun yoki musha’s bo‘ladi.

Ushbu bahr to‘la va majzu hollarda qo‘llanilishi mumkin. Eng ko‘p uchraydigan mutodarak tarmog‘i bu – to‘liq shakldagi bo‘lib, uning bir sog‘lom a’rudi va u bilan keluvchi bir darbi bor. Darb ham sog‘lomdir.

Savollar:

1. 
   Basit bahriga misollarni keltiring.
   
2. 
   Vafir bahri haqida.
   
3. 
   Kamil bahri ruknlarini ayting.
   
4. 
   Hazaj bahri haqida.
   
5. 
   Rajaz va ramal bahrlariga misollar keltiring.
   
6. 
   Sari’ bahri haqida.
   
7. 
   Munsarih bahri ruknlarini ayting.
   
8. 
   Hafif bahrini qanday turlari mavjud?
   
9. 
   Mudori’ va muqtadab bahrlariga misollar ayting.
   
10. 
    Mujtass va muqtadab bahri ruknlari qanday?
    
11. 
    Mutadorik bahrni yana qanday nomlari bor?