O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Bayt tushunchasi. Arab she’rining asosini bayt tashkil etadi (بيت (ko‘p بيوت) lug‘aviy ma’nosi: namat uy, badaviylarning o‘tovi). Shu ma’nodan kelib chiqqan holda, baytni “she’r uyi” (بيت الشعر) deb ham yuritishadi.Bayt ruknlardan tashkil topib, qofiya bilan tugashi kerak.
Har bir bahrning yasalishidagi ahamiyati va asl ruknlardan yasalgan tarmoq ruknlarning joylarini aniqlash uchun bayt qurilishini mukammal bilish darkor¹¹.
Bir baytli she’r – mufrad yoki fard (مفرد ، فرد – lug‘aviy ma’nosi: yolg‘iz, yagona). Baytlar soni uch bilan olti o‘rtasida bo‘lsa, uni qit’a (قطعة – ayrim) deb atashadi. Yetti yoki undan ortiq baytli she’r birligi qasida (قصيدة (ko‘p. قصائد) deyiladi.
Har bir bayt ikki ritmik bo‘lakdan iborat bo‘lib, uning har biri misralardan (aslida misra’– مصراع ko‘p. مصاريع – lug‘aviy ma’nosi: eshik tabaqasi) tashkil topgan bo‘ladi.
Bayt qurilishidagi har misra o‘z nomiga ega. Misralarning birinchisi – sadr (صدر– boshlanish),ikkinchisi esa, ‘ajuz ( عجز– susayish) deb nomlanadi.
Har bir misraning o‘zi tarkibiy qismlarga bo‘linadi. Ana shu bo‘laklar – ruknlardir, shuningdek, ularmisraning qaysi o‘rinida joylashganliklariga qarab ham quyidagicha nomlanadilar.
Birinchi misraning oxirgi rukni – arud (عروض –o‘tov birinchi yarmining chegarasi) deb ataladi. Qolgan bo‘laklari xashv (حشو – oraliq) deb yuritiladi.
Ikkinchi misraning birinchi qismi – ibtido ( ابتداء –boshlang‘ich ) bo‘lsa, oxirgi qismi esa,darb (ضرب – qoqish, o‘rnatish ضرب بيتا او – o‘tov o‘rnatish, uy qurish)dir. Bu misrada ham darbgacha bo‘lgan ruknlar xashv deb ataladi.

I misraفعولن مفاعيلن فعولن مفاعيلن

arud xashv sadr
II misra فعولن مفاعيلن فعولنمفاعيلن
darb xashv ibtido
Shunday qilib, birinchi misra sadr, hashv va aruzdan tashkil topadi, ikkinchi misra ajuz va darbdan tarkib topgan bo‘ladi.
Baytlardagi ruknlar soni bahrlarning tabiatiga qarab turlicha bo‘ladi. Shu bois baytlar turlicha nomlanadi. Agar har bir misrada to‘rtta, demak baytda sakkizta rukn mavjud bo‘lsa, bunday baytni musamman – (مثمن – sakkizlik) deb ataymiz. Masalan: tavil bahri qolipi
فعولن مفاعيلن فعولن مفاعيلن
فعولن مفاعيلن فعولن مفاعيلن
Agar har bir misrada uchtadan, baytda oltita rukn mavjud bo‘lsa, bayt musaddas – (مسدس – oltilik) deyiladi. Misol: rajaz bahri
مستفعلن مستفعلن مستفعلن
مستفعلن مستفعلن مستفعلن
Bulardan tashqari murabba’ (مربع – to‘rtlik) baytlar ham bo‘ladi. Ularda har bir misra’dagi ruknlar soni ikkitadan bo‘lishi shart. Misol: hazaj bahri
مفاعيلن مفاعيلن
مفاعيلن مفاعيلن
Yuqorida ko‘rib o‘tilgan bayt shakllaridan musammanda xashvlar soni 6 (3-3) ta, musaddasda 4 (2-2) tadir.
Murabba’larda esa, xashvni tashkil qiluvchi ruknlar soni 2 (1-1) taginadir.

Savollar:

1. 
   She’r ilmi qanday qismlarga bo‘linadi?
   
2. 
   Bayt so‘zining ma’nosi?
   
3. 
   Bayt qurilishida har bir misraning nomlari qanday ataladi?
   
4. 
   Murabba’ baytlari qanday?