O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent

I bob. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish va uni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishni nazariy me’yoriy asoslari

1. 
   Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzishning ahamiyati va zaruriyati
   

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida korxonalar faoliyatining natijalarini boshqaruv, moliyaviy va statistik hisobotlarda ko’rishimiz mumkin bo’ladi. Mazkur hisobotlar tarkibida moliyaviy hisobotlarning ahamiyati bir qadar yuqori deb hisoblanadi. Hisobotlarni tuzish va ularni tegishli nazorat organlariga taqdim etish bu buxgalteriya hisobining asosiy vazifasiga kiradi. Buxgalteriya hisobini yuritishning asosiy maqsadi ma’lum bir xo’jalik sub’ektining barcha xo’jalik muomalalarini rasmiy ravishda hisobda aks ettirish va ma’lum bir davrlarda foydalanuvchilarga zaruriy ma’lumotlarni berish hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobining muhim va ma’suliyatli bosqichi xo’jalik muomilalarini umumlashtirish va hisobotlash hisoblanadi. Hisobotlash asosida korxona xo’jalik faoliyati yakunini real ifodasi suratlanadi. Negaki muayyan sanaga va davrga bo’lgan holat qatiy belgilangan shaklda umumlashtirilgan holda ifoda etiladi.
Hisobotlash umumiy tarkiblangan kontseptual asoslarda tuziladi. Bu asoslarni negizida bevosita moliyaviy hisobotlash tamoyillari turadi deyish ham mumkin.
Moliyaviy hisobotlashning barcha tartib qoidalari davlat hisob siyosati asosida belgilanadi, tartibga solinadi va nazorat qilinadi. Ushbu vazifani davlat organi bo’lgan Moliya Vazirligi bajaradi. Moliyaviy hisobot shakllarini to’ldirish va taqdim etish tartibi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2002 yil 27 dekabrdagi 140-son buyrug’i bilan tasdiqlangan “Moliyaviy hisobot shakllarini to’ldirish bo’yicha qoidalar” bilan belgilanadi.
Moliyaviy hisobotlarni tuzishni mikro va makro ko’lami xalq xo’jaligida olib borilayotgan islohotlarni ham aniq natijasini baholash imkonini beradi.
Shuningdek, real iqtisodiy va moliyaviy salohiyatni og’irligini aniqlash mumkin bo’ladi.
Bozor munosabatlari sohasida har o’anday xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’z tasarrufidagi barcha resurslar – moliyaviy, moddiy, mehnat va pul resurslari harakati hamda ulardan foydalanish samaradorligini to’g’ri boshqarishni ta’minlashi zarur bo’ladi. Ko’pgina korxona va tashkilotlar iqtisodiy mustaqillik hamda ichki va tashqi bozorda bitimlar tuzish huquqini qo’lga kiritganlaridan so’ng xo’jalik yuritishning yangi sharoitlariga bosqichma – bosqich tayyor bo’lib bordi.
Korxonalarning xo’jalik faoliyatini boshqarishda foydalaniladigan manbalar qatoriga pul mablag’larining harakati to’g’risidagi axborotlar ham kiradi. Xo’jalik faoliyatini samarali boshqarishda pul mablag’lari oqimi to’g’risidagi axborotlar muhim rol o’ynaydi. Pul oqimlari to’g’risidagi ma’lumotlar barcha darajadagi biznesmenlar tomonidan xalqaro amaliyotda keng qo’llanilmoqda, u korxonalar ma’muriyatiga ham, tashqi foydalanuvchilarga ham zarurdir. Korxona menejerlari mazkur ma’lumotlardan foydalanib korxona likvidliligini o’rganishda, dividendlarni belgilashda, ish haqi ta’minoti va byudjet bilan o’z vaqtida hisob-kitob qilinishi imkoniyatidan foydalanishlari mumkin.
Iqtisodchi olimlar T.P.Karlin va A.R.Makminlarning fikriga ko’ra, yillik moliyaviy bashorat shaklida ko’rsatilishicha bunday bashorat kompaniya uchun oyma-oy kutilayotgan pul mablag’lari kirimini va oyma-oy asosida majburiyatlar qoplanishining to’lovini amalga oshirilishini ko’rsatib beradi. Pul mablag’lari hisob-kitobi kreditorlarga firmaning kreditga bo’lgan tig’iz talabini baholash uchun va operatsion tsikl davomida qisqa muddatli ssudalarni qoplash uchun etarli darajadagi pul mablag’larini ishlab topishga qodirligini aniqlash imkoniyatini beradi. Bundan tashqari pul mablag’larini hisob-kitobi kreditorlarga kompaniyaning uzoq muddatli yoki qisqa muddatli kreditlarga ehtiyoji mavjudligini aniqlashga yordam beradi. Korxonaning pul mablag’lari
harakatini hisob-kitobi ayniqsa, qarzdorlarning mavsumiy tijorat tsikli davomidagi moliyaviy ehtiyojlarini aniqlash uchun qulaydir.
Pul oqimlari to’g’rsisdagi hisobotlar tuzishdan maqsad shunchaki topshirish emas, balki axborot foydalanuvchilar, muhimi boshqaruvchilar uchun zaruriy axborotlarni berishdan iborat. Ushbu axborotlarda birovning zarari yoki boshqa birovni foydasi aks etmaydi. Unda hamma uchun bir xilda ahamiyatga ega bo’lgan umumlashgan ma’lumotlar aks etadi. Xuddi shu qoida moliyaviy hisobotlar va axborotlarni oshkor etish tamoyiliga bo’ysundiradi. Ya’ni moliyaviy hisobot oshkoralik printsipi asosida tuziladi.
Moliyaviy hisobot moddalaridan foydalanib, korxona to’g’risida katta hajmda ma’lumot olish, uning moliyaviy ahvolini xizmat va bozor faolligini o’rganish mumkin.
"Pul oqimlari to’g’risida hisobot" da korxona moliyaviy resurslaridagi barcha o’zgarishlar pul mablag’lari nuqtai-nazaridan aks ettiriladi:
·operatsion faoliyatida olingan pullar harakati;

• 
  olingan hamda to’langan foizlar va dividendlar;
  
• 
  to’langan soliqlar;
  
• 
  olingan va qo’yilgan investitsiyalar;
  
• 
  aktsiyalar va zayomlar, shuningdek ijara majburiyatlari bo’yicha tushumlar va to’lovlar.
  

Korxonalar tomonidan moliyaviy hisobot shakllarini taqdim etish muddatlari O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligini 2000 yil 15 iyundagi 47-son buyrug’i bilan tasdiqlangan «Choraklik va yillik moliyaviy hisobotlarni taqdim etish muddatlari to’g’risida»gi Nizomi asosida belgilanadi.
Moliyaviy hisobot to’liq hisobga olish qoidasi bo’yicha tuziladi (Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotdan tashqari).
Moliyaviy hisobotlar tuzilish davri bo’yicha choraklik, yarim yillik 9 oylik va yillik hisob shakllariga bo’linadi. Hisobotni yagona o’lchovi milliy valyuta so’m qilib belgilangan.
Moliyaviy hisobot alohida mustaqil korxona bo’lishi yoki xo’jalik yurituvchi korxonalarning uyushgan guruhiga kirishidan qat’iy nazar, bajaradigan va sub’ektga ta’sir ko’rsatuvchi moliyaviy voqealarni va muomalalarni ko’rsatish usuli hisoblanadi.
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning maqsadi korxonaning moliyaviy ahvolidan, uning faoliyatidan va uning pul mablag’lari harakati bo’yicha ma’lumot berishdan iborat bo’lib, u foydalanuvchilarning keng guruhiga iqtisodiy qarorlar qabul qilishlari uchun zarurdir.
Moliyaviy hisobot xo’jalik muomalalari xususiyati va mohiyati jihatidan ularni guruhlarga tuzulmaviy birlashtirish natijasi hisoblanadi. Umumlashtirish va tasnif qilish jarayonining yakuniy bosqchi bu turkumlarga ajratilgan juda qisqa axborotni taqdim etishdir, chunki moliyaviy hisobotlar band sifatida va izohlarda berilgan bo’ladi. Moliyaviy hisobotlar, shuningdek, korxona imkoniyatlarini rahbariyat tomonidan boshqarilishini amalga oshirish natijalarini ham ko’rsatadi.
“Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi ¡onunning 16-moddasiga binoan moliyaviy hisobotda quyidagi axborot bo’lishi kerak:
·Investitsiya qarorlari va kreditlar berish to’g’risida qarorlar qabul qilishda kerak bo’ladigan axborot;
·Sub’ektning bo’lajak pul oqimlarini baholashda foydali axborot;
·Sub’ektga berilgan resurslar, majburiyatlar va ulardagi o’zgarishlar to’g’risida axborot.
Yuqorida aytib o’tilgan axborotlardan tashqari, moliyaviy hisobotda batafsilroq ma’lumotlar ham beriladi. 1-BXMSga asosan, moliyaviy hisobotlar foydalanuvchilarga pul mablag’lari harakati oqimini taxmin qilishga yordam beradigan, korxonaning mulki va ixtiyoridagi resurslari to’g’risida quyidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olishi lozim:
·Korxonaning nazorati ostida bo’lgan aktivlar haqida;
·Korxonaning passivlari haqida;
·Korxonaning taqsimlanmagan daromadi, korxonaning bir davrdan boshqa davrga o’tishdagi iqtisodiy imkoniyatlari va majburiyatlaridagi o’zgarishlar haqida;
·Pul mablag’larining harakati haqida;
Ushbu ma’lumot moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar uchun korxonaning dividendlarni va foizlarni to’lash, shuningdek, majburiyatlari bo’yicha muddati kelgan to’lovlarni to’lash imkoniyatini baholashda foydali bo’ladi.
Moliyaviy hisobotlarning izohlari tushuntirish xati muntazam ravishda tartibga solinadi. Izohlardagi ma’lumotlar taqdim etilgan moliyaviy hisobotning har bir tegishli bandi ko’rsatilgan holda berilishi kerak. Moliyaviy hisobotlar tayyorlash va buxgalteriya hisobining o’ziga xos siyosati asoslari to’g’risidagi ma’lumot moliyaviy hisobot izohlaridan oldin alohida hisob ko’rinishida berilishi kerak. Moliyaviy hisobotga beriladigan tushuntirish yozuvida eng kamida lozim bo’lgan zaruriy ma’lumotlar buxgalteriya hisobining har bir aniq andozasining “ochib berish” bo’limida keltiriladi.
Moliyaviy hisobotlar tuzish uchun foydalaniladigan o’ziga xos hisob yuritish siyosatiga qo’shimchalarda foydalanuvchilar uchun moliyaviy hisobotlarda foydalaniladigan baholarning asosi (dastlabki qiymat, joriy qiymat, sotish qiymati, diskont qiymati va boshqalari)ni bilish juda muhim hisoblanadi. Bu tamoyillar ko’p hollarda uzluksizlik va hisoblash tamoyillari bilan o’xshashdir, ular moliyaviy hisobotni tuzish asosini tashkil qiladi. Ular bu tamoyillardan ba’zi holatlarda baholashlarning asoslari o’rtasida tanlov mavjudligi bilan farq qiladi.
Pul mablag’larining oqimini o’uyidagi asosiy ko’rsatkichlar ta’riflaydi:

1. 
   Pul mablag’larining kelib tushishi va sarflanishi summasi.
   
2. 
   Kelib tushgan va sarflangan pul mablag’larining tuzilmasi.
   
3. 
   Kelib tushgan va sarflangan pul mablag’larining o’zaro saldosi.
   
4. 
   Kelib tushgan va sarflangan pul mablag’lari nisbatining koeffitsienti (pul mablag’lari oqimi koeffitsienti).
   

Amaliyotda ko’pgina korxonalarning faoliyati ko’p qirrali bo’ladi hamda bu moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar uchun iqtisodiy qarorlar qabul qilishda qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Korxona rahbariyati qo’shimcha ma’lumotlar sifatida sub’ekt doirasida ma’lumotlarni taqdim etish shakli hisoblanuvchi jadvallar va ma’lumotnomalarni taqdim etish mumkin.
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot quyidagi asosiy identifikatsion rekvizitlarni o’z ichiga oladi:
·Korxonaning nomi, mulkchilik shakli, yuridik manzili, bo’ysinishi, identifikatsion raqami va korxonani bilish uchun kerak bo’lgan boshqa rekvizitlar;
·Alohida korxonalarni yoki korxonalar guruhining moliyaviy hisobotlarini qamrab olishi, ya’ni bu hisobot jamlangan yoki yagona bo’lishi kerak. Agar hisobot jamlangan bo’lsa, u holda barcha shakllarda “jamlanma” yoki “sub’ektlar bo’yicha yakuniy” sub’ektlar soni ko’rsatiladi. Tushuntirish yozuvida jamlangan yakuniy hisobotga kiritilgan hisobotlarning soni ko’rsatilishi zarur;
·Moliyaviy hisobot tomonidan qamrab olingan hisobot kuni yoki davri.
Yuqoridagi mulohazalardan ham ko’ramizki, bugungi bozor munosabatlari sharoitida korxonalar faoliyatini boshqarishda pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning ahamiyati muhim sanalar ekan. Shu sababli ham ushbu moliyaviy hisobotlarni to’g’ri yuritish va o’z vaqtida taqdim etish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ayniqsa, moliyaviy hisobtlar tarkibida bugungi kunda «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot” shakli dolzarb bo’lib, mazkur hisobot ma’lumotlari orqali korxonaning pul mag’lag’larini joylashishiga, ularning harakatiga, tarkibiy tuzilishiga baho berish imkoniyati paydo bo’ladi.

2.